Ο εικοστός πρώτος αιώνας κυριαρχείται από την άνοδο του Ισλάμ σε παγκόσμιο επίπεδο. Με αναρίθμητες αφορμές, γεωπολιτικές, οικονομικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές η θρησκεία του Προφήτη Μωάμεθ βρίσκεται στην καθημερινή επικαιρότητα. Δυστυχώς, όλο και πιο συχνά γίνεται λόγος για το Ισλάμ με αφορμή τρομοκρατικές και άλλες επιθέσεις υποκινούμενες από φονταμενταλιστικές, φανατικές ισλαμικές οργανώσεις, όπως αυτή στης 11ης Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη, αλλά και σε τόσες άλλες πόλεις της Δύσης (Λονδίνο, Μαδρίτη, Παρίσι, Βρυξέλλες) και αλλού (Ναϊρόμπι, Μπαλί). Η Ελλάδα λόγω της θέσης και της ιστορίας της είχε ανέκαθεν μια στενότατη σχέση με το Ισλάμ. Σήμερα, στη γειτνίασή της με την όλο και «ισλαμικότερη» Τουρκία, στην παρουσία της ευάριθμης μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, στη μουσουλμανική πλειοψηφία του πληθυσμού στην Αλβανία, την ΠΓΔΜ και τη νότια Βουλγαρία, προστίθεται και η παρουσία αρκετών δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από τις χώρες της ευρύτερης Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, που είναι φορείς της μουσουλμανικής πίστης. Όμως, πόσα πράγματα ξέρουμε για τη θρησκεία αυτή; Πόσα από αυτά τα αποσπασματικά ακούμε για το Ισλάμ (συχνά φρικαστικά και απωθητικά) είναι αλήθεια; Από που έρχεται; Ποιά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που το διαμόρφωσαν και ποιές είναι οι βασικές του παραδοχές; Ακόμη ποιά ήταν η συμβολή του στο παγκόσμιο ιστορικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι; Υπάρχουν στους κόλπους του νηφάλιοι και ειρηνικοί άνθρωποι ή μόνο τζιχαντιστές που αποκεφαλίζουν απίστους; Τα ερωτήματα που όλοι μας έχουμε για το θέμα είναι αμέτρητα και δύσκολο να απαντηθούν. Νομίζω όμως ότι ειδικά σήμερα, επείγει να ενημερωθούμε έγκυρα για το θέμα.

Το εξαίρετο βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας  †Αναστασίου (Γιαννουλάτου), που φέρει τον τίτλο «Ισλάμ-Θρησκειολογική Επισκόπηση» (εκδόσεις Ακρίτας) αποτελεί μια πραγματική όαση αντικειμενικότητας μέσα στο σύγχρονο συρφετό της σύγχυσης γύρω από το Ισλάμ. Δεν θα περίμενε κανείς ένα τόσο νηφάλιο βιβλίο για το Ισλάμ γραμμένο από ένα χριστιανό ιερωμένο.Όμως ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος αποτελεί ένα τεράστιο πνευματικό μέγεθος, τέτοιου βεληνεκούς, που με θαυμάσιο, επαγωγικό και επιστημονικό συνάμα τρόπο, χωρίς φόβο και πάθος αναλύει και παρουσιάζει τη μουσουλμανική θρησκεία σε όλο της το εύρος, απλά, κατανοητά και πάνω απ’όλα χωρίς εμπάθεια και φανατισμό. Για όσους ενδιαφέρονται, δυστυχώς το βιβλίο έχει εξαντληθεί και δεν είναι γνωστό εάν θα υπάρχει σύντομα ανατύπωσή του.

Η λέξη Ισλάμ (islam) σημαίνει «συνθήκη», «συμφωνία», «λόγος τιμής» και κατ’επέκταση «υποταγή». Γραμματικώς είναι απαρέμφατο του ρήματος aslama, που σημαίνει υποτάσσομαι, παραδίδομαι, αποδέχομαι. Όποιος κάνει τα ανωτέρω αποκαλείται «muslim».

Τρία ήσαν τα βασικά στρώματα που τροφοδότησαν τη γέννηση του Ισλάμ. Αρχικά η προϊσλαμική αραβική πολυθεϊστική θρησκεία. Ο αρχαίοι Άραβες λάτρευαν διάφορους θεούς (Ήλιο, Σελήνη κ.λ.π.), αναγνώριζαν όμως ότι ανώτερος όλων ήταν ως ύψιστος θεός ο Αλλάχ (Allah), κάτι σαν το δικό μας Δία. Λάτρευαν επίσης τους βράχους, που πίστευαν ότι ήσαν κατοικίες των θεών. Εκεί ανάγεται η λατρεία που αποδίδεται ακόμη σήμερα στο μαύρο μετεωρίτη της Καάμπα στη Μέκκα. Πίστευαν ακόμη στη μαντεία και στην ύπαρξη των τζιν (jinni), εξ ου και η λέξη «τζίνι», δηλαδή πνευμάτων, που επενέβαιναν και καθόριζαν τις ζωές των ανθρώπων. Στην προϊσλαμική αραβική κοινωνία της ερήμου έδιναν και έπαιρναν η οινοποσία, η πορνεία, τα τυχερά παιγνίδια και οι αιματηρές βεντέτες μεταξύ οικογενειών. Από την άλλη, ήταν παροιμιώδης η γενναιόδωρη φιλοξενία προς τους ταξιδιώτες. Η δεύτερη επιρροή προέρχεται από τον Ιουδαϊσμό, τόσο λόγω γειτνίασης όσο κυρίως εξαιτίας της αντίληψης των Αράβων ότι κατάγονται από τον Ισμαήλ, γιο του Αβραάμ, τον οποίο απέκτησε με τη σκλάβα Άγαρ (γι’αυτό και η λέξη «Αγαρηνός»). Τέλος και ο χριστιανισμός άσκησε σοβαρή επιρροή μέσω των πολυάριθμων ασκητών που εγκαταβιούσαν στην έρημο και των αιρέσεων του νεστοριανισμού και του μονοφυσιτισμού, που κυριαρχούσαν στη Μέση Ανατολή και επηρέασαν αποφασιστικά το δόγμα του Ισλάμ.

Ο Προφήτης Μωάμεθ γεννήθηκε το 570 μ.Χ. στη Μέκκα και ανήκε στην επιφανή φυλή των Κουραϊσιτών (Quraish). Έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία όταν πέθαναν σχεδόν ταυτόχρονα ο πατέρας του Αλή Αμπντάλλα (Ali Abd Allah) και η  μητέρα του Αμινά (Aminah). Τον υιοθέτησε ο θείος του Αμπού Ταλίμπ (Abu Talib) και τον μεγάλωσε σαν βοσκό στην έρημο. Η μόρφωσή του ήταν μάλλον στοιχειώδης. Αποφασιστικής σημασίας ήταν ο γάμος του με την κατά 15 χρόνια μεγαλύτερή του πλουσιότατη χήρα Χαντίντζα (Khadijah), που του εξασφάλισε οικονομική άνεση και πρόσβαση στα ανώτερα κλιμάκια της αραβικής κοινωνίας. Σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση, ο Μωάμεθ είναι εξ αποκαλύψεως προφήτης, αφού του εμφανίστηκε ο ίδιος ο Αλλάχ και του ανέθεσε το έργο της καθοδήγησης των ανθρώπων στην ορθή πίστη του ενός Θεού. Σε μια δεύτερη θεία αποκάλυψη ο Μωάμεθ έλαβε από τα χέρια του Αρχαγγέλου Γαβριήλ το Κοράνιο.

Το Κοράνιο (qur’an) είναι για τους μουσουλμάνους αιώνιο και άκτιστο. Κατέβηκε από τον ουρανό και αναγράφει άνωθεν το θέλημα του Αλλάχ. Η πίστη των χριστιανών είναι ότι ο Λόγος του Θεού έγινε άνθρωπος, ενώ η αντίστοιχη των μουσουλμάνων είναι ότι ο Λόγος του Θεού έγινε βιβλίο. Το Κοράνιο αποτελείται από 114 κεφάλαια που λέγονται «σούρες» (surah) και εκτείνονται σε 6.200 στίχους. Άλλες σούρες έχουν πολλούς στίχους (πάνω από 200), ενώ άλλες ελάχιστους (2-3). Η ανάγνωση του Κορανίου είναι κοπιώδης. Υπάρχουν σούρες με τόνο μεστό και εκρηκτικό, ενώ άλλες είναι μάλλον ανιαρές. Το αραβικό πρωτότυπο διαθέτει λόγο σοβαρό, ρυθμικό, επιβλητικό και δυναμικό. Το ίδιο κείμενο σε μετάφραση χάνει αρκετά τα στοιχεία αυτά. Η καλύτερη μετάφραση του Κορανίου στα ελληνικά έγινε το 1928 από τον αλεξανδρινό Γεράσιμο Πεντάκη. Για την ερμηνεία του Κορανίου, οι Σουνίτες κάνουν χρήση των λεγομένων tafsir (υπομνημάτων), ενώ οι Σιίτες αναθέτουν το έργο της αυθεντικής ερμηνείας στον εκάστοτε ιμάμη (imam). Το Κοράνιο είναι το πρώτο γραπτό μνημείο της αραβικής γλώσσας και χρησιμεύει ως προσευχητάριο, σχολικό αναγνωστικό και περίληψη ηθικής και νομοθεσίας. Είναι φυσικά το πρώτο στήριγμα του «Οίκου του Ισλάμ» (dar-al-islam).

To δεύτερο στήριγμα είναι οι Χαντίθ (Hadith), δηλαδή οι Ιερές Παραδόσεις σχετικά με τη σοφία και τη διδασκαλία του Προφήτη Μωάμεθ, όπως την καθόρισαν διάφορα περιστατικά και γεγονότα. Ο κορυφαίος μελετητής των χαντίθ Αλ-Μπουκαρί (9ος αι.), συγκέντρωσε 600.000 από αυτές, τις οποίες αφού ξεκαθάρισε όρισε ως αυθεντικές μόνο 5.000. Κάθε χαντίθ αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο αποκαλείται στήριγμα (isnad) και λέει π.χ. «ο Χ είπε ότι άκουσε από τον Ψ…. κ.λ.π. … ότι ο Προφήτης είπε ….» Εξυπακούεται ότι όσο πιο κοντά στον Προφήτη είμαστε τόσο πιο βαρυσήμαντη είναι η χαντίθ. Το δεύτερο μέρος λέγεται κείμενο (matn), όπου εκτίθενται τα λεγόμενα του Προφήτη. Συχνά στα κείμενα αυτά περιλαμβάνονται πράγματα που επιτρέπονται (halal) ή απαγορεύονται στους  πιστούς (haram)- κάτι μας θυμίζουν και αυτές οι λέξεις (χαλάλι-χαραμίζω).

Τα θεμέλια της ισλαμικής πίστης είναι πέντε: α) Αυστηρός μονοθεϊσμός. Ο Θεός είναι ένας και είναι εντελώς άλλος και αλλού σε σχέση με τον άνθρωπο, με τον οποίο αποκλείεται απολύτως να έχει οποιαδήποτε σχέση ή ομοιότητα. Η χριστιανική πίστη στη θέωση του ανθρώπου είναι εντελώς απαράδεκτη για το Ισλάμ. Χριστιανικές εκφράσεις όπως «γίγνεσθε οικτίρμονες καθώς και ο Πατήρ υμών οικτίρμων εστί» αποτελούν για τους μουσουλμάνους φρικτή βλασφημία. Ο Αλλάχ αποκαλείται από τους μουσουλμάνους με 99 «υπέροχα ονόματα» β) Πίστη στην ύπαρξη των Aγγέλων αλλά και του Σατανά (Shaitan). Ιδιαιτέρως τιμάται ο Αρχάγγελος Γαβριήλ, που παρέδωσε το Κοράνιο στο Μωάμεθ και ανήγγειλε στη Μαριάμ τη γέννηση του (Προφήτη για το Ισλάμ) Ιησού Χριστού. γ) Πίστη στους Προφήτες, που ξεκινούν από τον Αδάμ μέχρι το Μωάμεθ. Στο Κοράνιο αναφέρονται τα ονόματα 26 Προφητών μεταξύ των οποίων οι Νώε, Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ, Ιησούς Χριστός αλλά και ο Μέγας Αλέξανδρος !!!, δ) Πίστη στη θεϊκή προέλευση του Κορανίου και ε) Πίστη στην ανάσταση νεκρών και την έσχατη κρίση. Στο Κοράνιο υπάρχουν πολλές γλαφυρές περιγραφές εσχατολογικών καταστροφών. Ο παράδεισος περιγράφεται όπως θα τον ήθελε ο άραβας βεδουίνος του 7ου αι., δηλαδή με πηγές καθαρού νερού, καρποφόρα δένδρα, κρασί και όμορφες γυναίκες με μαύρα μάτια, διαθέσιμες για όλους τους κατοίκους του παραδείσου.

Οι δογματικές διαφορές του Ισλάμ με το Χριστιανισμό συνοψίζονται σε 3 βασικά σημεία: α) Το Ισλάμ αρνείται, όπως είδαμε, την ιδιότητα του Θεού ως πατέρα του Χριστού και των ανθρώπων. β) Απορρίπτει τη θεϊκή ιδιότητα του Ιησού και τον θεωρεί απλώς Προφήτη. Είναι εμφανής η επιρροή στο σημείο αυτό της αίρεσης των νεστοριανών. Το Ισλάμ απορρίπτει το σταυρικό θάνατο του Ιησού, καθώς για έναν Προφήτη η  ταπείνωση θεωρείται αδιανόητη ήττα και ατίμωση και ισχυρίζεται ότι ο Ιησούς δεν πέθανε εν τέλει στο σταυρό, αλλά αργότερα από φυσικό θάνατο και ανελήφθη στους ουρανούς και γ) Απορρίπτει τη δυνατότητα της άφεσης αμαρτιών των ανθρώπων εν ζωή.

 

Σε ό,τι αφορά τη λατρευτική ζωή του μουσουλμάνου, πρέπει να τηρούνται οι λεγόμενοι «Πέντε Στύλοι του Οίκου του Ισλάμ», και συγκεκριμένα: α) Η ομολογία της πίστης στον ένα Θεό (σαχάντα-shahadah), που λέει ότι: «Δεν υπάρχει άλλος Θεός εκτός από τον Αλλάχ και ο Μωάμεθ είναι ο Απόστολος του Θεού («La ilaha illa llah, Muhammadu rasulu illah»).  Η φράση αυτή πρέπει να επαναλαμβάνεται πολλές φορές την ημέρα από τον πιστό μουσουλμάνο. β) Η προσευχή (σαλά-salah), πέντε φορές την ημέρα, με πιο σημαντική τη μεσημεριανή προσευχή. Πολλοί ευσεβείς μουσουλμάνοι προσεύχονται οκτώ φορές την ημέρα. Προηγείται τελετουργική νίψη των χεριών και ποδιών για να εξαγνίζεται ο προσευχόμενος και να είναι ήρεμος. Τα λόγια της προσευχής είναι συγκεκριμένες φράσεις από την πρώτη σούρα του Κορανίου που έχει τον τίτλο «Η Έναρξη». Σωματικά η προσευχή έχει 12 στάδια (ύψωση χεριών στον ουρανό, θέση χεριών στο στήθος, γονυκλισία, κ.λ.π.). Στα τεμένη όπου γίνεται ομαδική προσευχή την προσευχή διευθύνει ο μουεζίνης με τους πιστούς να είναι στραμμένοι προς τη Μέκκα, κατεύθυνση που επισημαίνεται από το μιχράμπ (mihrab), μια κόγχη στον τοίχο του τεμένους. γ) Ελεημοσύνη (ζακάτ-zakat) και αγαθοεργία (σάντακα-sadaqah). Είναι οι μόνοι τρόποι για την εξιλέωση από την αμαρτία και τις παραβάσεις του ισλαμικού νόμου του Κορανίου. Οι καλές και κακές πράξεις των ανθρώπων καταγράφονται αδιάκοπα από τους Αγγέλους. δ) Νηστεία (σάουμ-sawm), 30 ημέρες το χρόνο κατά το μήνα Ramadan (Ραμαζάνι). Στη διάρκεια της ημέρας πλήρης αποχή από φαγητό, ποτό και σαρκικές σχέσεις. Μετά τη δύση του ηλίου αίρονται όλοι οι περιορισμοί. ε) Ιερή αποδημία (χατζ – hajj), μια φορά έστω στη ζωή κάθε πιστού, προσκύνημα στους ιερούς τόπους του Ισλάμ στη Μέκκα, θεσμός που ενισχύει την αίσθηση κοινότητας και αδελφοσύνης του μουσουλμανικού κόσμου. Από το Χάτζ προέρχεται βεβαίως η λέξη-επώνυμο «Χατζής» (δηλ. αυτός που πήγε για προσκύνημα στη Μέκκα).

Το Κοράνιο όπως προαναφέρθηκε είναι εκτός από θρησκευτικό και ηθικό-νομικό βιβλίο, που υπαγορεύει στους πιστούς ένα σύστημα συμπεριφοράς, γνωστού ως «Ισλαμικός Νόμος» (σαρία-sharia). Το Κοράνιο δίνει απερίφραστα και απόλυτα πρωτοκαθεδρία στον άνδρα έναντι της γυναίκας. Η πολυγαμία επιτρέπεται στους άνδρες αρκεί ο άνδρας να φέρεται ισότιμα στις συζύγους του και να μπορεί να τις συντηρεί οικονομικά. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι προβλέπεται ο θεσμός της προίκας μόνο που αυτή τη δίνει ο άνδρας στη γυναίκα. Ο μουσουλμάνος μπορεί να παντρευτεί μια χριστιανή ή ιουδαία χωρίς αυτή να αλλάξει το θρήσκευμά της, οι μουσουλμάνες όμως δεν επιτρέπεται να παντρευτούν αλλόθρησκο. Το διαζύγιο είναι πολύ εύκολο για τον άνδρα, χωρίς πολλές διατυπώσεις, οπότε ζητά να του επιστραφεί η προίκα που έδωσε. Για τη γυναίκα το διαζύγιο δύσκολα ζητείται και εκδίδεται υπέρ της. Πέρα από τα οικογενειακά θέματα, στο Κοράνιο υπάρχουν πλήθος διατάξεων για το σεβασμό προς τους γονείς, ιδίως τον πατέρα, την προστασία της ζωής και τιμής των ομοπίστων, την καταδίκη της μοιχείας, της κλοπής, του ψεύδους, του φόνου, κ.λ.π. Απαγορεύεται η κατανάλωση χοιρινού κρέατος, η οινοποσία και τα τυχερά παιγνίδια. Ιδιαίτερα λυρικές είναι οι σούρες που τονίζουν την αξία της μεγαλοψυχίας, της καλοσύνης, της δικαιοσύνης και της ευγένειας.

Σχετικά με το επίκαιρο και σήμερα θέμα του Ιερού Πολέμου (Τζιχάντ-Jihad), το Κοράνιο πράγματι χωρίζει τις χώρες σε δύο κατηγορίες: στον Οίκο του Ισλάμ (τις μουσουλμανικές) και στον Οίκο του Πολέμου (τις υπόλοιπες). Το Ισλάμ εκτός από θρησκεία υπήρξε και πολιτικό σύστημα, που επιδίωξε την επέκτασή του με τη βία και τον πόλεμο, καταφέροντας να επεκταθεί από το Γιβραλτάρ μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό. Οι παροτρύνσεις στο Κοράνιο προς τους πιστούς για δυναμική και μαχητική αντιμετώπιση των απίστων είναι πολλές και ξεκάθαρες. Σε αντίθεση με το Χριστιανισμό, που για την επέκτασή του χρειάστηκε να θυσιαστούν εκατομμύρια μάρτυρες από τις τάξεις των πιστών του, το Ισλάμ για τον ίδιο σκοπό αναζήτησε για θυσία εκατομμύρια μάρτυρες από τις άλλες θρησκείες, μέσω του Ιερού Πολέμου. Το πόσο σήμερα ο Ιερός Πόλεμος εξακολουθεί να είναι στο νου των απανταχού μουσουλμάνων είναι ένα ερώτημα. Σίγουρα πάντως είναι μέρα και νύχτα στο μυαλό των πιο φανατικών και σκοταδιστών από αυτούς.

Το βασικό κορμό του Ισλάμ αποτελούν οι Σουνίτες, οι ορθόδοξοι κατά κάποιο τρόπο μουσουλμάνοι, που αποτελούν την πλειοψηφία. Μικρότερες ομάδες συντηρητικότερες ή πιο φιλελεύθερες έχουν δημιουργηθεί εν είδει αιρέσεων στους κόλπους του Ισλάμ: οι υπερ-συντηρητικοί Χαριζίτες, οι ανεκτικοί Μουρτζιζίτες, οι Αχμαντίγια (Ασία, ιδίως στο Πακιστάν). Ο μεγαλύτερος όμως κορμός εκτός του σουνιτικού Ισλάμ είναι οι Σιίτες. Μια διαφωνία στα πρώτα χρόνια μετά το θάνατο του Μωάμεθ σχετικά με τη διαδοχή του ως αρχηγού (χαλίφη) των πιστών οδήγησε στη διάσπαση, καθώς οι σιίτες θεώρησαν ότι ο χαλίφης έπρεπε να είναι εξ αίματος συγγενής του Προφήτη και συγκεκριμένα ο γαμπρός του Άλι, σύζυγος της κόρης του Φάτιμα. Ο Άλι, όπως και ο γιος του Χουσείν τυγχάνουν ιδιαίτερης λατρείας από τους Σιίτες, που επικρατούν στο Ιράν και σε μεγάλο μέρος του Ιράκ. Πιο εσωτερική και πνευματική η σιιτική λατρεία έχει έρθει κατά καιρούς σε μεγάλη αντίθεση με το σουνιτικό Ισλάμ. Κεντρική μορφή στους Σιίτες είναι ο ιμάμης, διάδοχος του Προφήτη. Οι Σιίτες αναγνωρίζουν 12 ιμάμηδες με πρώτο τον Άλι. Οι  ερμηνευτές του Κορανίου στο Ιράν λέγονται μουτζαχίντ (mujahid) και οι πιο επιφανείς εξ αυτών φέρουν τον τίτλο του Αγιατολλάχ (Ayatullah) λέξη που σημαίνει «θαυμαστό σημείο από το Θεό». Ο εκάστοτε αρχηγός των Αγιατολλάχ θεωρείται ο επί της Γης εκπρόσωπος των μεγάλων 12 imam.

Επηρεασμένο από τους Χριστιανούς ερημίτες ασκητές το Ισλάμ, διαμόρφωσε στις τάξεις του μυστικιστικά μοναχικά τάγματα, με κυριότερο αυτό των Σούφι, που ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό την τέχνη της μουσικής και της ποίησης, ιδίως στην Περσία και την Ινδία. Πολύ γνωστό είναι επίσης το τάγμα των Μεβλεβί (Mevlana), που είναι γνωστοί για τις τεχνικές τους της έκστασης μέσω της κίνησης (περιστρεφόμενοι δερβίσηδες). Ακόμη το τάγμα των Μπεκτασί (Bektashi) στην Τουρκία (εξ ου και η λέξη «Μπαταξής»!!!), που εκδιώχθηκαν από τον Κεμάλ Ατατούρκ και εγκαταστάθηκαν στην Αλβανία στην περιοχή της πόλης Κρούγια (Kruja).

Η ισλαμική θεολογία (Kalam) αναπτύχθηκε στην αυλή των προοδευτικών Αββασιδών, χαλιφών της Βαγδάτης τον 11ο αι. μ.Χ. Η θεολογική μελέτη άνθισε με τους θεολόγους mutazila, που συνδύασαν τη μελέτη του Κορανίου με την αρχαία ελληνική σκέψη. Μεγάλες μορφές θεολόγων ανάμεσα σε πολλούς ξεχώρισαν ο Αλ-Γκαζαλί (al-Ghazali) και ο Πέρσης Ίμπν Σίνα (Ibn-Sinah), γνωστός ως Αβικένας. Η θεολογική μελέτη του Ισλάμ παρήκμασε όμως γρήγορα καθώς υπερίσχυσε ο συντηρητισμός και η επιφυλακτικότητα για τυχόν μεταρρυθμίσεις, που θα προέκυπταν από θεολογική έρευνα. Την ίδια εποχή τόσο στη Βαγδάτη αλλά και στο ισπανικό χαλιφάτο της Κόρδοβα, εμφανίστηκαν οι περίφημοι μουσουλμάνοι φαλασίφα (falasifah), οι φιλόσοφοι. Με μεγάλη ευρυμάθεια και επιμέλεια, μετέφρασαν στα αραβικά σχεδόν όλα τα έργα των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων και έγραψαν δικά τους έργα με επιρροή από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους. Επιβλητικές κορυφές είναι οι προαναφερθέντες Αλ-Γκαζαλί και Ίμπν-Σίνα (Αβικένας), ο Ίμπν-Χαλντούν (Ibn-Khaldun) και στην Ισπανία ο Ίμπν-Ρουσντ (Ibn-Rusd), γνωστός ως Αβερρόης, που επηρέασε τα μέγιστα τη σκέψη και επιστήμη στην Ευρώπη. ‘Ομως, δυστυχώς και η φιλοσοφία από ένα σημείο και έπειτα παρήκμασε για τους ίδιους λόγους που αυτό συνέβη και με τη θεολογία. Ο Αββασίδης Χαλίφης Αλ-Μαμούν της Βαγδάτης υπήρξε εκείνος που ενθάρρυνε την καλλιέργεια των επιστημών στην αυλή του. Άραβες μουσουλμάνοι επιστήμονες ανέπτυξαν σε απίστευτο βαθμό τα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία, τη γεωγραφία, την ιατρική, τη φιλολογία, τη λεξικογραφία, την ιστορία και την αστρονομία (γι’αυτό τα πιο πολλά άστρα φέρουν αραβικά ονόματα όπως  Αλδεβαράν, Μπελτεγκέζ, κ.λ.π.αλλά και οι λέξεις «ζενίθ» και «ναδίρ» είναι αραβικές). Στις τέχνες, η απαγόρευση της απεικόνισης στο Ισλάμ οδήγησε στην ανάπτυξη των γεωμετρικών σχεδίων και στην κατασκευή αριστουργηματικών παλατιών και τζαμιών όπως το Τέμενος της Κόρδοβα στην Ισπανία, όπου επίσης και το παλάτι της Αλάμπρα, το τέμενος της Σαμάρα στο Ιράκ, το Ιμπν-Τολούν στο Κάιρο και τα υπέροχα τεμένη στο  Ισπαχάν, το Σιράζ , την Τεχεράνη, τη Σαμαρκάνδη και την Άγκρα της Ινδίας (Ταζ  Μαχάλ).

Σήμερα το Ισλάμ ακροβατεί ανάμεσα στο φανατισμό και την προσαρμογή του σε ένα κόσμο εξελισσόμενο με ιλιγγιώδεις ρυθμούς, όπου η συνεργασία μεταξύ των λαών και των θρησκειών είναι απαραίτητη. Καθώς είναι ταυτόχρονα θρησκεία και πολιτικό σύστημα το Ισλάμ προσπαθεί να μπαίνει και στα δύο χωράφια. Ο περιορισμός του στο θρησκευτικό πεδίο επιτεύχθηκε μόνο στην Τουρκία με τη μεταρρύθμιση του Κεμάλ Ατατούρκ, άγνωστο όμως πόσο θα κρατήσει με τη σημερινή ηγεσία της χώρας. Στο Ιράν η θεοκρατία έγινε καθεστώς μετά την Ιρανική Επανάσταση του 1979. Παραταύτα, ο διάλογος του Ισλάμ με τις Χριστιανικές Εκκλησίες υπάρχει και είναι ζωντανός. Όπως γράφει στον επίλογο του βιβλίου του ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος «ο διάλογος αυτός παρά τις συγκρούσεις του παρελθόντος μπορεί να πορευθεί πάνω στο κοινό πολιτισμικό και θρησκευτικό έδαφος των δύο κόσμων και αποτελεί αμοιβαίο χρέος μεστό προσδοκίας».