Είναι από εκείνες τις σπάνιες στιγμές, που αισθάνεσαι ότι ανακαλύπτεις κάτι πραγματικά πολύ μεγάλο. Μέσα από το ραδιόφωνο οι πρώτες νότες από το πιάνο στο «The Last Time I Saw Richard» ήχησαν στ’ αυτιά μου σαν καμπάνες προανακρούσματος για μια εμπειρία αποκάλυψης. Δεν είχα ακούσει ξανά τη Τζόνι Μίτσελ, ούτε κάν γνώριζα το όνομά της. Εκείνο όμως το σκοτεινό τραγούδι της με τους απίστευτους στίχους με έκανε να συνδεθώ με το έργο της. Από τότε, εδώ και σαράντα χρόνια, απέκτησα μια έντονη ταύτιση με το έργο της και την ίδια ως καλλιτέχνιδα.

Η Τζόνι Μίτσελ γεννήθηκε στην επίπεδη απεραντοσύνη της Αλμπέρτα στον Καναδά. Από εκεί έφυγε πολύ νωρίς με μια κιθάρα στο ένα χέρι και ένα τσιγάρο στο άλλο, κάνοντας πράξη τη δική της αποδημία, τη δική της Εγίρα. Αυτή τη φυγή προς τη Δύση της Αμερικής, την ηλιόλουστη Καλιφόρνια, αποτύπωσε στο δεύτερο τη τάξει αριστούργημά της το άλμπουμ «Hejira» με το εμβληματικό ασπρόμαυρο εξώφυλλο. Εκεί στο Λος Άντζελες και στην περιβόητη γειτονιά των χίπις καλλιτεχνών, το Λόρελ Κάνιον, στα τέλη της δεκαετίας του ’60 γνώρισε και συναναστράφηκε με την αφρόκρεμα της σκηνής της ροκ μουσικής. Τα τρία πρώτα της άλμπουμ δήλωσαν ξεκάθαρα ότι ήταν μια μουσικός που θα άφηνε ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στη μουσική. Τρεις αριστουργηματικοί δίσκοι και σε έναν από αυτούς υπήρχε το τραγούδι «Woodstock», που υμνούσε την πρωτοφανή τότε συγκέντρωση των νέων ανθρώπων στο ομώνυμο φεστιβάλ, το καλοκαίρι του 1969, όπου διακηρύχθηκε η απαίτηση για ειρήνη, αγάπη και μουσική (με αρκετά ναρκωτικά επίσης είναι η αλήθεια). Το ωραίο είναι ότι η Τζόνι Μίτσελ έγραψε αυτό το τραγούδι, που κατέληξε να γίνει ο ύμνος μιας ολόκληρης γενιάς, χωρίς ποτέ η ίδια να έχει συμμετάσχει στο φεστιβάλ του Γούντστοκ. Λέγεται ότι είχε προγραμματιστεί η εμφάνισή της, όμως κάποιο πρόβλημα της τελευταίας στιγμής δεν της επέτρεψε να πάει τελικά.

Στο Λόρελ Κάνιον έζησε το μεγάλο έρωτα της ζωής της. Αυτός ήταν ο Γκράχαμ Νας, μέλος του συγκροτήματος «Crosby, Stills and Nash» και παλαιότερα του βρετανικού συγκροτήματος «The Hollies». Οι δυο τους ζούσαν σε μια ξύλινη παράγκα με δύο γάτες στην αυλή, λυρική εικόνα, που αποτύπωσε ο Νας στο τραγούδι του «Our House». Η ευτυχία τους δεν κράτησε για πολύ και έτσι όταν χώρισαν, η Τζόνι Μίτσελ βγήκε να ταξιδέψει στον κόσμο για να ξεχάσει. Ευτυχώς, θα έλεγε κανείς σήμερα, καθώς από αυτή της την περιπλάνηση προέκυψε το αριστούργημά της, το άλμπουμ «Blue» (1971).

Το ταξίδι της -παρόλο που ήταν αρκετά γνωστή πλέον- έγινε με τους δικούς της χίπικους όρους, όπως εξάλλου ταίριαζε στην εποχή. Τράβηξε για την Ευρώπη με μια κιθάρα και ένα σακίδιο και έπαιζε τα τραγούδια της στα πεζοδρόμια του Παρισιού, του Άμστερνταμ, της Ρώμης αλλά και της Αθήνας για να βγάζει το χαρτζιλίκι της. Αναλογίζομαι και τρελαίνομαι ότι κάποτε υπήρξαν ανυποψίαστοι περαστικοί στην Πλάκα και στο Μοναστηράκι, που έριξαν τις δραχμές τους σε εκείνο το κορίτσι με τα μακριά ξανθά μαλλιά, που έπαιζε κιθάρα και αυτό ήταν η Τζόνι Μίτσελ… Πράγματι, η Ελλάδα ήταν το τέρμα του ταξιδιού της και συγκεκριμένα η Κρήτη. Εκεί φυσικά εγκαταστάθηκε, όπως και εκατοντάδες άλλοι χίπις από όλο τον κόσμο, στις σπηλιές της παραλίας στα Μάταλα. Ένα μεγάλο μέρος των τραγουδιών του «Blue» γράφτηκαν εκεί. Μάλιστα ένα από αυτά, τo «Carey» περιγράφει ολοζώντανα την ατμόσφαιρα στα Μάταλα, που για ένα διάστημα είχαν γίνει όπως είπαμε πόλος έλξης για το χίπικο κοινό της υφηλίου. Το «Blue» γράφτηκε λοιπόν σε συνθήκες περιπλάνησης, όμως στα δέκα τραγούδια του χωρούν χιλιάδες αισθήματα και καταστάσεις, που αφορούσαν την ίδια αλλά και πολλούς από τους εκατομμύρια ανθρώπους, που τα αγάπησαν τα τελευταία πενήντα χρόνια. Έχει ειπωθεί συχνά για το «Blue» ότι είναι το «τέλειο μουσικό έργο» και σήμερα, πενήντα χρόνια από τότε που κυκλοφόρησε είναι χωρίς αμφιβολία ένα αριστούργημα, ίσως το σπουδαιότερο που δημιούργησε ποτέ μια γυναίκα τραγουδοποιός. Οι λόγοι για το χαρακτηρισμό αυτό είναι αρκετοί, θα προσπαθήσω να παραθέσω ορισμένους.

Το έργο αυτό δημιουργήθηκε σε μια εποχή που η Τζόνι Μίτσελ προσπαθούσε να βρει τον εαυτό της έπειτα από όσα είχαν προηγηθεί στη ζωή της. Το σημαντικότερο, το οποίο έφερε βαρέως, αλλά κανείς δεν το γνώριζε τότε, ήταν η χαμένη της κόρη. Έχοντας αποκτήσει από μικρή ηλικία ένα κοριτσάκι, αποφάσισε να το δώσει για υιοθεσία. Την ιστορία αυτή αποκάλυψε η ίδια το 2005, όταν ανακοίνωσε δημόσια ότι αναζητά την κόρη της, την οποία τελικά βρήκε και επανασυνδέθηκαν. Το τραύμα του αποχωρισμού τους αποτυπώνεται στο «Little Green», ένα αλληγορικό, κρυπτικό και συγκρατημένα σπαρακτικό τραγούδι, που σου δίνει την αίσθηση ότι κάτι συμβαίνει εδώ αλλά δεν είσαι σίγουρος τι μπορεί να είναι αυτό. Όπως έχει πει η ίδια δημιουργώντας τα τραγούδια αυτά ένιωθε ότι θα ήθελε να βγάλει από την ψυχή της στο φως οτιδήποτε υπήρχε εκεί μέσα. Έτσι, βγαίνει στην επιφάνεια με εξαίσιο τρόπο μια παλέτα ήχων, χρωμάτων, τοπίων και συναισθημάτων, που καλύπτουν όλο το φάσμα. Την κεφάτη ερωτική διάθεση του «All I Want». Τη χαριτωμένη αναπόληση του «My Old Man» για τις περασμένες καλές μέρες με το Γκράχαμ Νας. Την ανεμελιά ενός εφήμερου έρωτα στις σπηλιές της Κρήτης στο «Carey». Τη νοσταλγία για την αιώνια Καλιφόρνια, εκεί όπου βρίσκονται όλοι οι σημαντικοί της άνθρωποι (της έλειψε τόσο πολύ που όπως λέει θα φιλούσε ακόμη και έναν από τους αντιπαθητικούς αστυνομικούς του Sunset Strip…). Τον ενθουσιασμό μπροστά και πάλι στον έρωτα του «A Case of You», ένα τραγούδι, που έχουν πει αμέτρητοι μουσικοί, ανάμεσά τους και ο θεϊκός Πρινς. Το ταξίδι από τόπο σε τόπο με τη δυνατή εικόνα της νυχτερινής πτήσης πάνω από την έρημο της Νεβάδα στο «This Flight Tonight» (καταπληκτική η χέβι μέταλ διασκευή των Nazareth στο ίδιο τραγούδι !). Τη σκοτεινή αίσθηση της χίπικης πραγματικότητας στο ομώνυμο τραγούδι «Blue» με τον ιστορικό στίχο «acid, booze and ass, needles, guns and grass, lots of laughs». Την ανάγκη της φυγής στο συγκλονιστικό «River», με την απίστευτα ζωντανή αίσθηση του γλιστρήματος με πατίνια πάνω σ’ένα παγωμένο ποτάμι για να φύγεις, να χαθείς και να ξεχάσεις (» I wish I had a river I could skate away on…»). Τέλος, το τραγούδι για το οποίο δεν υπάρχουν λόγια, γιατί απλούστατα τα λέει όλα το ίδιο. Είναι πιθανότατα η ιστορία κάθε ανθρώπου σε αυτό τον κόσμο. Ξεκινάμε γεμάτοι όνειρα και στη συνέχεια συμβιβαζόμαστε με πολύ λιγότερα. Η αίσθηση της αποτυχίας, της διάψευσης και της ματαίωσης μας ακολουθούν για πάντα. Το «The Last Time I Saw Richard» είναι τόσο σκοτεινό, σπαρακτικό και συγκλονιστικό γιατί είναι απέραντα ανθρώπινο…

Από μουσική άποψη το «Blue» έγινε με ταπεινά υλικά. Ακουστική κιθάρα, πιάνο και στοιχειώδη κρουστά (τα οποία παίζει βέβαια ο μέγιστος Ράσελ Κάνκελ). Μια προσθήκη οργάνου όμως δίνει στα περισσότερα τραγούδια ένα ιδιαίτερο τόνο. Η Τζόνι Μίτσελ είχε την μεγαλοφυή έμπνευση να χρησιμοποιήσει το ντούλσιμερ (dulcimer), ένα ξεχασμένο έγχορδο όργανο της κάντρι από τα Απαλάχια Όρη, πράγμα που μέσα στην ιδιαιτερότητά του απογειώνει ηχητικά το έργο. Ακόμη βοήθησαν στην ηχογράφηση ο Τζέημς Τέιλορ και ο Στέφεν Στιλς, πράγμα που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο.

Πέρασε μισός αιώνας με το «Blue» στην καρδιά όσων αγαπούν τη σπουδαία μουσική. Δύσκολα θα δεις λίστα με τα καλύτερα άλμπουμ όλων των εποχών να μη φιγουράρει μέσα στα 10 πρώτα.Το καταπληκτικό με αυτό το έργο είναι, πως κάθε φορά το ακούω με όρεξη και προσήλωση λες και είναι η πρώτη. Έχει όλα τα στοιχεία ενός τέλειου μουσικού δημιουργήματος. Στίχοι για την αιωνιότητα, μουσική απλή και συγκλονιστική συνάμα, έκφραση συναισθημάτων και καταστάσεων πανανθρώπινων, αμεσότητα, ακατάβλητη διάρκεια στο χρόνο. Και ένα εμβληματικό εξώφυλλο. Σε αυτό η δημιουργός του βυθίζεται στο μπλε φόντο που συμπυκνώνει εικαστικά όλα όσα υπάρχουν εδώ ηχητικά και λεκτικά, αφήνοντάς μας να τα νιώσουμε σε όλη τους την έκταση με το δικό μας τρόπο ο καθένας. Τι άλλο να ζητήσει άραγε κανείς για την τελειότητα ;

• 

Ο Άγιος Φραγκίσκος Χαβιέρ, συνιδρυτής του τάγματος των Ιησουιτών και πρώτος χριστιανός ιεραπόστολος στην Ιαπωνία, γύρω στο 1550 αποφάνθηκε για τα Ιαπωνικά: «πρόκειται για επινόηση του διαβόλου, προκειμένου να εμποδίσει τη διάδοση του λόγου του Χριστού στη χώρα«. Όσοι ασχολούνται με την εκμάθηση των ιαπωνικών τείνουν να συμφωνήσουν με τον Άγιο Φραγκίσκο. Τα Ιαπωνικά είναι ακόμη και για τους Ιάπωνες επιεικώς δύσκολα, ενώ για τους υπόλοιπους σχεδόν ακατόρθωτα. Παραταύτα, χιλιάδες άνθρωποι κάθε χρόνο ξεκινούν την Οδύσσεια της εκμάθησης της Ιαπωνικής γλώσσας και αποδεικνύουν ότι μπορούν να τα καταφέρουν αν αποφασίσουν να αφιερωθούν στο σκοπό αυτό.

Ένας από αυτούς είμαι και εγώ. Θέλοντας να δοκιμάσω την εκμάθηση μιας γλώσσας χωρίς λατινικούς χαρακτήρες, ξεκίνησα πριν από πολλά χρόνια τη μελέτη της ιαπωνικής γλώσσας. Με τα μέσα της εποχής βέβαια (βιβλία και κασέτες), που είχα αγοράσει από το «ναό» των ξενόγλωσσων βιβλίων το αλήστου μνήμης βιβλιοπωλείο «Κάουφμαν» στην οδό Σταδίου στην Αθήνα, που τόσο λείπει σήμερα. Κάνοντας μικρά και μεγάλα διαλείμματα, η πρόοδός μου ήταν πολύ αργή. Εξάλλου -και αυτό ισχύει για όλες τις ξένες γλώσσες- πρέπει κανείς να μελετά αδιαλείπτως καθημερινά επί χρόνια ολόκληρα. Με την έλευση του διαδικτύου και των μεθόδων εκμάθησης, που εμφανίστηκαν σε αφθονία, έχω τα τελευταία 4 χρόνια προχωρήσει σημαντικά κατακτώντας ένα μικρό αρχικό ποσοστό γνώσης από το πρώτο επίπεδο (Ν5). Πρακτικά αυτό σημαίνει για τα Ιαπωνικά ότι έχεις απλώς «ξύσει την επιφάνεια». Σημειωτέον ότι τα επίπεδα στα ιαπωνικά είναι πέντε από Ν5 έως Ν1 και η δυσκολία μεταξύ των επιπέδων αυξάνει με γεωμετρικό ρυθμό.

Η ιαπωνική γλώσσα είναι θυγατέρα της κινεζικής. Δεν ξέρουμε τι έγραφαν οι Ιάπωνες πιο παλιά, όμως γύρω στο 10ο αιώνα μ.Χ. μετέφεραν ολόκληρο το σύστημα γραφής της κινεζικής γλώσσας στη χώρα τους. Και από εδώ αρχίζει το μεγάλο πανηγύρι, καθώς στις σχεδόν 100.000 κινεζικά ιδεογράμματα προστέθηκαν δύο συστήματα ιαπωνικής επινόησης συλλαβικής γραφής με 46 χαρακτήρες το καθένα, τα «χιραγκάνα» και «κατακάνα». Έτσι, προκύπτουν 3 συστήματα γραφής. Ας τα δούμε ένα προς ένα. Τα ιδεογράμματα (κάντζι) χρησιμοποιούνται κυρίως για την έκφραση ουσιαστικών και επιθέτων. Στην πράξη μόνο 10.000 από αυτά χρησιμοποιούνται και εξ αυτών σχεδόν 2.000 συναντώνται στα σχολικά βιβλία και στα βιβλία εκμάθησης της γλώσσας. Είναι ο κατάλογος, που βλέπετε εδώ.

Τα ιδεογράμματα, προέρχονται από απεικονίσεις πραγμάτων και καταστάσεων. Ένα απλό παράδειγμα αποτελεί η λέξη «Νιχόν», δηλαδή «Ιαπωνία».

Το σχήμα στα αριστερά είναι ο Ήλιος, που έπειτα από αλλεπάλληλες μετροπές έγινε από στρογγυλός παραλληλόγραμμος. Το σχήμα στα δεξιά είναι ένα απλοποιημένο δένδρο με τις ρίζες του (η οριζόντια κάτω μικρή γραμμή). Το δένδρο προέρχεται από τη ρίζα του και έτσι το σχήμα αυτό δείχνει «προέλευση». Έτσι έχουμε: «Ήλιος-Προέλευση», άρα «Από εκεί που έρχεται ο Ήλιος» άρα «Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου». Το παράδειγμα αυτό είναι από τα απλά. Σε πιο σύνθετα γίνεται … καταλαβαίνετε…  Εκεί, που όλοι βέβαια τείνουμε να πιστέψουμε τον Άγιο Φραγκίσκο Χαβιέρ, είναι το γεγονός ότι όλα τα ιδεογράμματα έχουν δύο προφορές: μια κινεζική και μια ιαπωνική. Παράδειγμα το ιδεόγραμμα για τον «άνθρωπο» έχει την κινεζική προφορά (τζιν) όταν λέμε ότι κάποιος είναι «Γκιρίσα-τζιν» (Έλληνας) ενώ την ιαπωνική (χιτό) όταν λέμε «‘Ιι-χιτό» (καλός άνθρωπος). Το φοβερό είναι ότι δεν υπάρχουν κανόνες ώστε να ξέρει κανείς πότε χρησιμοποιούμε τη μια και πότε την άλλη προφορά, απλώς θεωρούνται δεδομένες…

• 

Ας δούμε τώρα τις δύο συλλαβικές γραφές. Τα «χιραγκάνα» είναι γενικής χρήσης και έχουν μορφή με αρκετά καμπύλα σχήματα. Τα «κατακάνα» έχουν πιο γωνιώδη και ευθύγραμμα σχήματα και χρησιμοποιούνται κυρίως για τις πάμπολλες ξένες λέξεις, που απαντώνται στα ιαπωνικά και είναι κατά κύριο λόγο αγγλικές (hotel, engine, taxi, restaurant κ.λ.π.). Τα ίδια χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στις διαφημίσεις και όταν θέλουμε να δώσουμε έμφαση όταν γράφουμε (όπως κάνουμε με τα κεφαλαία στα Ελληνικά). Τα σύμβολα των δύο αυτών συστημάτων γραφής είναι συλλαβές και όχι φθόγγοι. Κάθε ένα έχει 46, συνολικά 92 σύμβολα, τα οποία πρέπει κανείς να μάθει οπωσδήποτε. Κάποιος άλλος άγιος ιεραπόστολος ονόματι Χέμπορν το 19ο αιώνα είχε την ιδέα να δημιουργήσει τον πίνακα αντιστοίχισης των δύο συλλαβαρίων, που βλέπετε πιο κάτω και έκτοτε όλοι οι σπουδαστές της Ιαπωνικής μνημονεύουμε το όνομά του, που μας διευκόλυνε τόσο…

Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι οι δύο αυτοί βασικοί πίνακες επεκτείνονται για τη δημιουργία και άλλων φθόγγων με συνδυασμούς μεταξύ τους και με την προσθήκη των ντακουτέν και μάρου (συμβόλων για τους ήχους «μπ» και «π») αλλά και με συνδυασμούς συλλαβών μεταξύ τους, που δημιουργούν επιπλέον συλλαβές. Με αυτά και με αυτά τα 92 συλλαβικά σύμβολα αυξάνονται σε αριθμό φθάνοντας τα 150 περίπου. Ακόμη, από τα ιαπωνικά απουσιάζει πλήρως ο ήχος του “Λάμδα”. Έτσι λέμε «Ιτάρια» (Ιταλία), «Μπουραζίρου» (Βραζιλία), κ.ο.κ.

Μετά τον πόλεμο έχει ξεκινήσει και η χρήση λατινικών χαρακτήρων για την απόδοση των ιαπωνικών (ρομάτζι). Αυτό εκτιμώ ότι έγινε λόγω της μεγάλης σχέσης έκτοτε με τους Αμερικανούς και της επιρροής της αγγλικής γλώσσας. Το εγχείρημα αυτό μόνο βοηθητικά εξυπηρετεί στα αρχικά στάδια εκμάθησης της γλώσσας για την αποτύπωση των προφορών, δεν έχει όμως καμία τύχη να επικρατήσει έναντι της παραδοσιακής ιαπωνικής γραφής.

• 

Η γραμματική των Ιαπωνικών είναι όλως παραδόξως πιο απλή σε ορισμένα θέματα, συγκρινόμενη με εκείνη των Αγγλικών για παράδειγμα. Δεν υπάρχουν γένη, πτώσεις και αριθμοί, ενώ οι χρόνοι είναι μόνο δύο: ο ενεστώτας και ο αόριστος. Πολλά πράγματα προκύπτουν από τα συμφραζόμενα . Π.χ. ο ενεστώτας μπορεί να είναι και μέλλοντας, αλλά αυτό θα το καταλάβεις από το σύνολο της συζήτησης. Η καταρχήν «ευκολία» αντισταθμίζεται από το γεγονός της ύπαρξης μεγάλου αριθμού από λεξούλες (μπούνσι), που μοιάζουν με τις δικές μας προθέσεις και είναι ικανές να σε τρελάνουν, έτσι όπως βρίσκονται παντού μέσα στις φράσεις και πρέπει να προσέχεις τους κανόνες για τη σειρά τους για να μην τις μπερδέψεις και είτε αλλάξει το νόημα είτε γίνει η πρόταση ακατανόητη. Σε ό,τι αφορά τη σύνταξη αυτό που ξέρουμε στα ελληνικά ως Υποκείμενο-Ρήμα-Αντικείμενο (εγώ πίνω νερό) στα ιαπωνικά είναι Υποκείμενο-Αντικείμενο-Ρήμα (εγώ νερό πίνω). Το ρήμα πάει πάντα στο τέλος, κανόνας απαράβατος. Πιθανότατα από αυτό τον τρόπο έκφρασης εμπνεύστηκε ο Τζώρτζ Λούκας την ομιλία του σοφού Τζεντάι Γιόντα στον Πόλεμο των Άστρων.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό δυσκολίας είναι τα συστήματα αρίθμησης. Για κάποιο λόγο, που μόνο οι ίδιοι κατανοούν, οι Ιάπωνες έχουν διαφορετικά συστήματα αρίθμησης ανάλογα με το σχήμα, το μέγεθος, το είδος κ.λ.π. του αντικειμένου, το οποίο καταμετρούν. Έτσι υπάρχουν διαφορετικά μεταξύ τους αριθμητικά για τα μικρά αντικείμενα, τα μεγάλα αντικείμενα, τα στρογγυλά, τα μακρόστενα, τα μεγάλα ζώα, τα μικρά ζώα, τα μεγάλα φυτά, τα μικρά φυτά, τα κτίσματα, τους ανθρώπους και πάει λέγοντας. Από την άλλη, όσο και αν είναι δύσκολο να τις μάθεις όλες, προσωπικά με γοητεύει στα ιαπωνικά η ύπαρξη πλήθους διαφορετικών εκφράσεων ευγένειας ανάλογων με τη θέση και την ηλικία του συνομιλητή μας. Ιδιαίτερος σεβασμός αποδίδεται γενικά στους δασκάλους (διδάσκοντες) και στους ηλικιωμένους. Η γενική τάση είναι να «αυτοταπεινώνεται» κανείς για να τιμήσει τον άλλο. Αναλύοντας απλές εκφράσεις, όπως το “παρακαλώ” “onegaishimasu”, η μετάφραση βγαίνει “μη με παρεξηγήσετε, που ζητώ αυτό”. Η αγαπημένη μου έκφραση είναι εκείνη, που λέει κανείς όταν φεύγει από τη δουλειά και χαιρετά τους συναδέλφους του: “osakini shitsureishimasu”, που θα πει : “είμαι τόσο αγενής, που φεύγω και σας αφήνω πίσω”….

Κάθε γλώσσα αντικατοπτρίζει το χαρακτήρα του λαού, ο οποίος τη μιλά. Αυτό ισχύει πολύ για τα ιαπωνικά. Πρόκειται για μια γλώσσα που διαμορφώθηκε μέσα σε συνθήκες αιώνων απομόνωσης πολιτικής αλλά και επιβεβλημένης από τη φύση. Οι Ιάπωνες διαμόρφωσαν κάτι που μοιάζει περισσότερο με αργκό παρά με κανονική γλώσσα. Όπως όλα τα ιαπωνικά πράγματα λειτουργούν περίφημα για τους ίδιους τους Ιάπωνες ως μια σφιχτοδεμένη και πειθαρχημένη κοινωνία. Είναι ένας κώδικας επικοινωνίας για να συνεννοούνται μεταξύ τους σχεδόν διαισθητικά. Όπως λέει και η σχετική ιαπωνική έκφραση “ισίν-ντενσίν” από «νου σε νου», χωρίς παρέμβαση περιττών λόγων.

Η αμφισημία και η υπονόηση πραγμάτων είναι ένα από τα βασικά εκφραστικά στοιχεία αυτού του λαού με τη μυστηριώδη ψυχή. Διάχυτα  βρίσκονται στην Ιαπωνική λογοτεχνία από το «Γκένζι Μονογκάταρι» του 11ου αιώνα (το πρώτο μυθιστόρημα στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας) μέχρι τα σύγχρονα έργα του νομπελίστα Κενζαμπούρο Όε και του Χαρούκι Μουρακάμι. Ακόμη στον κινηματογράφο, από τα επικά έργα του Ακίρα Κουροσάουα μέχρι τα κομψοτεχνήματα του Γιασουχίρο Όζου, όπως η “Αργοπορημένη Άνοιξη” με πρωταγωνίστρια τη σπουδαία  ηθοποιό Σέτσουκο Χάρα, όλα υπονοούνται, όλα πλανώνται στον αέρα και σε καλούν τα ανακαλύψεις.

Η Ιαπωνία είναι μια χώρα μακριά από μας αλλά ταυτόχρονα και πολύ κοντά μας. Η τρίτη οικονομία του κόσμου  βρίσκεται ολόγυρά μας σε πολλά στοιχεία (αυτοκίνητα, συσκευές, σούσι, καράτε, πόκεμον, Ζεν, χαϊκού, μάνγκα, άνιμε, αϊκίντο, ικεμπάνα, οριγκάμι, σουντόκου, μπονσάι και τόσα άλλα). Το να προσπαθήσει κανείς να μάθει τη γλώσσα της είναι ένα μεγάλο δύσκολο ταξίδι, που ανταμείβει όμως με πολλούς τρόπους. Εκτός όλων των άλλων πρόκειται και για μια εξαιρετική πνευματική άσκηση.

Σας αφήνω με ένα πολύ γνωστό ιαπωνικό χαιρετισμό: さようなら (Σαγιόναρα – όχι σαγιονάρα..). Επειδή όμως αυτός έχει το χαρακτήρα μιας προοπτικής μακροχρόνιου αποχωρισμού, θα σας αποχαιρετήσω με ένα καθημερινό またね»Ματάνε» (Τα λέμε) και βεβαίως どうもありがとうございます Dōmo arigatōgozaimasu (Ευχαριστώ πάρα πολύ).

* Για το post αυτό χρήσιμες πληροφορίες βρήκα στο θαυμάσιο βιβλίο του Γρηγόρη Μηλιαρέση «Γράμματα από έναν αιωρούμενο κόσμο» (Εκδόσεις 24 Γράμματα).

Κάποιες Κυριακές μεσημέρι έφευγα από το φοιτητικό μου σπίτι στα Άνω Ιλίσια με το λεωφορείο, που τερμάτιζε τη διαδρομή του στην Ακαδημίας και μετά συνέχιζα με τα πόδια μέχρι την Πλατεία Βικτωρίας και ακόμη πιο κάτω προς το Σταθμό Λαρίσης. Εκεί, στο μικρό διαμέρισμα του τρίτου ορόφου της οδού Αλκαμένους, με περίμεναν για το κυριακάτικο τραπέζι η θεία μου η Λόλα, αδελφή της μητέρας μου και ο σύζυγός της, ο θείος Γιάγκος. Αφού καθόμαστε οι τρεις μας στο τραπέζι για το καθιερωμένο κυριακάτικο γεύμα, συχνά γιουβέτσι, που ο θείος με ιδιαίτερη επιμέλεια είχε ζητήσει να ψηθεί στο φούρνο της γωνίας, μετά το φαγητό με το θείο περνούσαμε στο σαλόνι του σπιτιού, όπου υπήρχε το στερεοφωνικό συγκρότημα για … μελέτη. 

Γιάννη τον έλεγαν το θείο, όμως όλοι τον φώναζαν με το όνομα “Γιάγκος”, που για εμένα τότε δεν αποτελούσε μυστήριο, γιατί το θεωρούσα δεδομένο, αργότερα όμως σκεπτόμενος την καταγωγή του θείου, αναλογίστηκα διάφορες εκδοχές προέλευσής του. Ο θείος Γιάγκος γεννήθηκε πριν από τον πόλεμο στην Αλβανία από γονείς έλληνες Βλάχους από τη Σαμαρίνα Γρεβενών, που είχαν μετοικήσει στους Αγίους Σαράντα της Βορείου Ηπείρου, όπου ο πατέρας του ήταν φημισμένος επιπλοποιός. Άρα το “Γιάγκος” ήταν μάλλον αρβανίτικης προέλευσης, μπορεί και βλάχικης. Όπως μου διηγιόταν ο θείος, η προπολεμική κοινωνία της Βορείου Ηπείρου είχε έντονο κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. Ιδιαίτερα σε πόλεις, όπως οι Άγιοι Σαράντα, που ήταν παραθαλάσσιες, έντονη ήταν η ιταλική επιρροή, πολιτική και πολιτιστική. Εκεί ο θείος μου από μικρό παιδί αγάπησε το ιταλικό μπελκάντο και την όπερα. Προικισμένος με μια ωραία φωνή βαρύτονου, έκανε την όπερα το μεγάλο πάθος της ζωής του. Λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, η οικογένεια του θείου Γιάγκου ήρθε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στα Ιωάννινα, όπου ο θείος μου αργότερα αποφοίτησε από την Εκκλησιαστική Σχολή Βελλά και έγινε δάσκαλος, όπως πολλά παιδιά της εποχής του.

Όμως, η όπερα ήταν πάντα το μεράκι του. Συνέλεγε μετά μανίας δίσκους στα πάμπολλα δισκοπωλεία, που διέθετε τότε η Αθήνα. Όμως το φόρτε του θείου Γιάγκου ήταν το Μοναστηράκι. Ανελλιπώς τα πρωινά της Κυριακής έκανε τη βόλτα του στα δισκοπωλεία με τους μεταχειρισμένους δίσκους μουσικής και με υπομονή ανθρακωρύχου έσκαβε και ανακάλυπτε χαμένους μουσικούς θησαυρούς της όπερας και του μπελκάντο. Σπάνιες ηχογραφήσεις μεγάλων καλλιτεχνών, κάτι απίθανες κασετίνες με πολλούς δίσκους μέσα μαζί τα λιμπρέτα των έργων, πλούσιο φωτογραφικό υλικό και πολλά άλλα. Για κάποιο περίεργο λόγο, ο θείος Γιάγκος δεν ήταν ιδιαίτερα φίλος της κλασσικής μουσικής. Σε σχέση με την όπερα τη θεωρούσε ένα είδος ατελέστερο και πιο … απλοϊκό. Όμως, από την άλλη συχνά ο θείος επέστρεφε από την κυριακάτικη αναζήτησή του στο Γιουσουρούμ φορτωμένος εκτός από δίσκους της Divina Maria Callas και με διάφορους δίσκους, που του έκαναν … κλικ από το εξώφυλλο και τους έπαιρνε για να δούμε μαζί αν αξίζουν και μουσικά. Έτσι συχνά κάτω από την επιβλητική προτομή του Βέρντι, που κοσμούσε το χώρο δίπλα στο πικάπ έκαναν την εμφάνισή τους δίσκοι από τους ακραία μουσικούς αντίποδες της όπερας όπως το “Freak Out !” του Φρανκ Ζάππα ή το “Million Dollar Baby” του Άλις Κούπερ. Και ναι, τα ακούγαμε με προσοχή και αφοσίωση όλα αυτά ! . O θείος μου παρουσίαζε άριες από τη «Λουτσία ντι Λαμερμούρ» του Ντονιτσέττι με προσεκτική ανάγνωση του λιμπρέτο και με τη σειρά μου του ανέλυα το νόημα των στίχων του “Trouble Every Day” του Φρανκ Ζάππα. Ακούγαμε εξίσου αφοσιωμένοι την “Casta Diva” από τη «Νόρμα» του Μπελίνι, στη θεϊκή ερμηνεία της Μαρία Κάλλας αλλά και το «Breakfast In America” των Σούπερτραμπ, που είχε φέρει ο θείος επειδή του άρεσε εκείνο το εντυπωσιακό εξώφυλλο με την παχουλή σερβιτόρα. Καθόμαστε εκεί ακούγοντας μουσική και η ώρα περνούσε μαγικά, χωρίς να το καταλαβαίνω.

Έχω συναντήσει πολλούς μουσικόφιλους στη ζωή μου, κανείς όμως δεν έμοιαζε με το θείο Γιάγκο. Αφοσιωμένος σε ένα είδος μουσικής αλλά και ανοιχτός και σε άλλα, διαφορετικά ιδιώματα. Είναι αλήθεια πως όσοι αγαπούν δύσκολα πράγματα, όπως η όπερα, συνήθως είναι μοναχικοί σε αυτή τους την πορεία. Με το θείο είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με αυτό το μαγικό κόσμο, τον οποίο αγαπούσε με πάθος, ήθελε όμως να δει και απέναντι, τη μουσική που αγαπούσα εγώ. Αυτή η ανταλλαγή μουσικής εμπειρίας ήταν κάτι μοναδικό. Φυσικά δε μπορούσα να έχω τις απέραντες γνώσεις του σχετικά με την Όπερα, όπου είχε τις προτιμήσεις του. Θεωρούσε αξεπέραστο το Βέρντι και στη συνέχεια όλους τους Ιταλούς δημιουργούς της όπερας (Μπελίνι, Ντονιτσέτι κ.λ.π.), ενώ έβλεπε μάλλον με δυσπιστία το Βάγκνερ. Λάτρευε την Κάλλας και θεωρούσε μέγιστο τενόρο το Μπενζαμίνο Τζίλι με δεύτερο τον Ενρίκο Καρούζο. Του άρεσαν ακόμη και οι τρεις σύγχρονοι τενόροι Λουτσιάνο Παβαρότι, Πλάσιντο Ντομίνγκο και Χοσέ Καρέρας, αν και τους θεωρούσε (και όχι άδικα) αρκετά εμπορικούς.

Κάποια στιγμή ο θείος Γιάγκος βρήκε την αδελφή ψυχή του στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Kαλοκαίρι σε διακοπές, συνάντησε ένα συνομήλικό του ελληνοαμερικανό, φανατικό φίλο της όπερας, ο οποίος μάλιστα είχε εισιτήριο διαρκείας στη Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης, όπου και έμενε. Για αρκετά χρόνια από τότε- σχεδόν σε εβδομαδιαία βάση- ολόκληρα κουτιά με κασέτες ηχογραφήσεων πηγαινοερχόντουσαν μεταξύ των δύο φίλων, ανάμεσα στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη, μαζί με ατελείωτες σημειώσεις και παρατηρήσεις σχετικές με αυτές. Από εκεί και μετά έχασα τη μπάλα, όπως λέμε. Η περίοδος αυτή συνέπεσε βέβαια και με τη δική μου αναχώρηση από την Αθήνα λόγω του τέλους των σπουδών μου και τη στρατιωτική θητεία, που ακολούθησε. Συνεπώς, έχασα τη σειρά μου στη μελέτη της όπερας.

Από τότε λίγες φορές έχω επισκεφθεί το μικρό διαμέρισμα της οδού Αλκαμένους. Με το θείο και τη θεία βρισκόμαστε σε άλλες οικογενειακές περιστάσεις, όμως εκείνες οι κυριακάτικες μεσημεριανές συνεδρίες-μυσταγωγίες δεν επαναλήφθηκαν ποτέ πια και έτσι τις κρατώ ως κάτι το εξαιρετικό και ιδιαίτερο, ως “συλλεκτικές” αναμνήσεις.

Ο θείος Γιάγκος έφυγε ξαφνικά από κοντά μας λίγα χρόνια αργότερα σε ένα τροχαίο δυστύχημα. Υπήρξε ένας άνθρωπος ιδιαίτερος και δοτικός. Μαζί είχαμε αναπτύξει μια σχέση αλληλεπίδρασης μέσα από τη μουσική και αυτή μένει στην ψυχή μου. Εντούτοις, ότι χειροπιαστό έχω από το θείο δεν είναι κάποιος δίσκος μουσικής αλλά δύο βιβλία, που μου χάρισε όταν πήρα το πτυχίο μου της Νομικής Αθηνών. Το ένα είναι το εγχειρίδιο ρητορικής του Πωλ Ζαγκό (“Η Τέχνη του Λόγου”) έκδοση του 1961 και το άλλο το μνημειώδες “Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της Ελληνικής Γλώσσης” του Θεολόγου Βοσταντζόγλου έκδοση του 1962. Στην αφιέρωση γράφει: “Για να θυμάσαι το θείο σου το Γιάγκο, που με τούτα και με κείνα ακούγατε μαζί μουσική. Τρία πράγματα να έχεις στην ψυχή σου: Αγάπη-Αγάπη-Αγάπη”. 

         

Με αφορμή το πρόσφατη παγκόσμια καραντίνα και τον περιορισμό όλων μας σε χώρους μικρότερους από εκείνους που έχουμε συνηθίσει, είναι ενδιαφέρον να μάθουμε την εμπειρία ανθρώπων, που ζουν σε τέτοιες συνθήκες για μεγάλα διαστήματα. Μπορώ να σκεφτώ όσους ζουν και εργάζονται σε πλοία και υποβρύχια, τους φυλακισμένους και βεβαίως τη μικρή ομάδα των ανθρώπων, που ζουν στο Διάστημα, δηλαδή τους αστροναύτες και κοσμοναύτες. Tα διαστημικά ταξίδια ήταν για τη γενιά μου ένα ορόσημο, που την κορύφωσή του ζήσαμε το καλοκαίρι του 1969, όταν ο Νηλ Άρμστρονγκ και ο Μπαζ Ολντριν πάτησαν στην επιφάνεια της Σελήνης. Θυμάμαι ακόμη να έχω σχολικά τετράδια με τους αστροναύτες και τη σεληνάκατο στο εξώφυλλο και να βλέπουμε στις τηλεοράσεις την ασπρόμαυρη εικόνα από τη σεληνιακή επιφάνεια. Βλέποντας τις ίδιες σκηνές εμπνεύστηκαν και έγιναν αστροναύτες οι συγγραφείς των δύο βιβλίων, που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα το τελευταίο διάστημα. Πρόκειται για τον Αμερικανό Σκοτ Κέλι («Αντοχή-Ένας χρόνος στο Διάστημα-Μια ζωή ανακαλύψεων»-εκδόσεις Ροπή-μετάφραση Στέλλα Τσικρικά) και τον Καναδό Κρις Χάντφιλντ («Οδηγός ενός αστροναύτη για τη ζωή στη Γη»-εκδόσεις Πατάκη-μετάφραση Νίκος Αποστολόπουλος).

Ο Σκοτ Κέλι είναι ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη συνεχόμενη διαβίωση στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, διάρκειας ενός έτους. Από την άλλη, ο Κρις Χάντφιλντ είναι ο πρώτος Καναδός αστροναύτης και εκείνος, που έκανε για πρώτη φορά ευρύτατη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από το Διάστημα κάνοντας γνωστό στο παγκόσμιο κοινό πολλές άγνωστες πλευρές του τρόπου ζωής σε συνθήκες μηδενικής βαρύτητας. Κοινά τους χαρακτηριστικά είναι ότι ξεκίνησαν ως πιλότοι μαχητικών αεροσκαφών, αρχιδοκιμαστές αεροσκαφών και στη συνέχεια αστροναύτες. Αμφότεροι αντιμετώπισαν κάποιο πρόβλημα υγείας, που παραλίγο θα τους κόστιζε την επιλογή τους ως αστροναυτών. Ο Σκοτ Κέλι επίσης υπήρξε ο ίδιος αντικείμενο μιας σειράς πειραμάτων με αντικείμενο τον ίδιο και το δίδυμο αδελφό του Μαρκ Κέλι, επίσης αστροναύτη. Αμφότεροι έχουν συμμετάσχει σε διαστημικά ταξίδια με το διαστημικό λεωφορείο και στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS).

Τα δύο βιβλία είναι εν πολλοίς αυτοβιογραφικά των δύο αστροναυτών. Αναφέρονται στα παιδικά τους χρόνια, τις σπουδές τους, την οικογενειακή και προσωπική τους ιστορία, πράγμα, που αναμφίβολα μας βοηθά να κατανοήσουμε το υπόβαθρο ανθρώπων όπως αυτοί, που κάνουν κάτι τόσο ξεχωριστό. Είναι ξεκάθαρο, πως για να γίνει κανείς αστροναύτης χρειάζονται μια σειρά από εξαιρετικά προσόντα σωματικά και πνευματικά. Το ταξίδι και η ζωή στο διάστημα απαιτούν γνώσεις σε βάθος, τεράστια αποθέματα υπομονής, ψυχραιμίας και καθαρής σκέψης, τόλμη σε υπέρτατο βαθμό συνδυασμένη όμως με προσεκτική επιστημονική αντιμετώπιση των καταστάσεων. Ακόμη τέλεια φυσική κατάσταση, η οποία πρέπει να διατηρείται συνεχώς κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης αλλά και του ταξιδιού στο διάστημα. Η εκπαίδευση είναι πολυετής και σκληρή. Ατελείωτες ώρες εκμάθησης συγκεκριμένων διαδικασιών για αντιμετώπιση κάθε πιθανού και απίθανου προβλήματος. Αμέτρητα τεστ ψυχολογικής και σωματικής αντοχής και βέβαια εξοικείωση με την έλλειψη βαρύτητας στο διάστημα, τον παράγοντα που κατά κύριο λόγο υπαγορεύει τον τρόπο ζωής και εργασίας στα διαστημόπλοια και το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.

Η προσπάθεια για κατάκτηση του Διαστήματος ξεκίνησε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πυραυλική τεχνολογία, που ανέπτυξαν οι Ναζί, ήταν η βάση για το μελλοντικό σχεδιασμό. Αν και οι πρώτοι, που απέκτησαν την τεχνολογία αυτή, ήταν οι Αμερικανοί, καθώς μάζεψαν όλους τους Γερμανούς επιστήμονες με επικεφαλής τον Βέρνερ φον Μπράουν, οι Σοβιετικοί ήταν αυτοί που πήραν τα εύσημα της πρωτοπορίας. Με το σχεδιασμό και τη διεύθυνση του μυθικού επιστήμονα Σεργκέι Κορόλεφ, (αφού πρώτα αυτός ανασύρθηκε από τα σταλινικά γκούλαγκ, όπου κρατούνταν), η Σοβιετική Ένωση κατάφερε στη δεκαετία του 1950 να στείλει γύρω από τη Γη δορυφόρο (Σπούτνικ 1), διαστημόπλοιο με ζώο (τη σκυλίτσα Λάικα) και άνθρωπο (Γιούρι Γκαγκάριν).

Μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ ήταν υποχρεωμένες να απαντήσουν, ξεκινώντας τη δική τους κούρσα στη δεκαετία του 1960,        που κατέληξε με το πρόγραμμα «Απόλλων» στην κατάκτηση της Σελήνης. Έκτοτε οι δύο υπερδυνάμεις -ενώ στη Γη ασχολούνταν με τον ανταγωνισμό τους στα πυρηνικά όπλα- όλως περιέργως- στο Διάστημα άρχισαν αργά αλλά σταθερά να προσεγγίζουν.  Στη δεκαετία του 1970 ένα αμερικανικό και ένα σοβιετικό διαστημόπλοιο συνδέθηκαν στον ουρανό πάνω από τη διαιρεμένη τότε Γερμανία, ενώ αργότερα Αμερικανοί αστροναύτες φιλοξενήθηκαν στο σοβιετικό διαστημικό σταθμό «Μιρ».

Θεωρώ εξαιρετικά μεγάλης σημασίας για την ιστορία του μέλλοντος την απόφαση για τη δημιουργία του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού. Εκεί οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Ευρώπη, ο Καναδάς και η Ιαπωνία ένωσαν τις δυνάμεις τους και δημιούργησαν αυτή την πολιτεία στο Διάστημα, όπου η ανθρωπότητα ετοιμάζει το επόμενο βήμα της έξω από τη Γη. Μέσα από τα βιβλία των δύο αστροναυτών περιγράφεται πολύ γλαφυρά το ιδιαίτερα εντυπωσιακό γεγονός της απόλυτης ρωσικής κυριαρχίας σε θέματα εκπαίδευσης και μετακίνησης από και προς το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Οι ΗΠΑ έχουν εκχωρήσει όλα αυτά τα ζητήματα στη Ρωσία εμπιστευόμενες τις παλιές αλλά δοκιμασμένες μεθόδους της. Το πιο θεμελιώδες στοιχείο είναι ότι πλέον εκτοξεύσεις επανδρωμένων αποστολών γίνονται μόνο από το περίφημο Κοσμοδρόμιο στο Μπαϊκονούρ, το οποίο ανήκει στο Καζακστάν, έχει όμως παραχωρηθεί στη Ρωσία μέχρι το 2050. Εκεί μέσα από την ασιατική στέπα, ξεκινούν οι πύραυλοι Σογιούζ για να συναντήσουν το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Όλοι οι αστροναύτες (αμερικανοί, ευρωπαίοι, ιάπωνες), είναι υποχρεωμένοι να μάθουν και να μιλούν άπταιστα ρωσικά. Πριν την εκτόξευση υποχρεωτικά ακολουθείται πολυήμερη καραντίνα του τριμελούς πληρώματος, που συνήθως είναι δύο Ρώσοι και ένας Αμερικανός ή Ευρωπαίος, καθώς και του αναπληρωματικού πληρώματος, που έχει την ίδια σύνθεση.

Η καραντίνα αποσκοπεί στο να τεθούν σε ελεγχόμενο περιβάλλον οι ταξιδιώτες πριν την εκτόξευση. Οι δύο συγγραφείς περιγράφουν διάφορα «γούρια», που τηρούνται απαρέγκλιτα στο Μπαϊκονούρ πριν την εκτόξευση. Ανάμεσα στα πολλά είναι ότι το πλήρωμα ευλογεί ένας ορθόδοξος ιερωμένος, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια είναι ο ίδιος, ο πατήρ Κλήμης, που ραντίζει επίσης με αγίασμα τον πύραυλο. Ακόμη είναι έθιμο-γούρι οι άνδρες αστροναύτες-κοσμοναύτες να … ουρούν για τελευταία φορά πριν εγκαταλείψουν τη Γη στο πίσω δεξιό ελαστικό του λεωφορείου, που τους μεταφέρει στην πλατφόρμα εκτόξευσης. Ο λόγος είναι ότι το ίδιο είχε κάνει ο Γιούρι Γκαγκάριν στην ιστορική του πρώτη διαστημική πτήση.

Το Σογιούζ είναι τεχνολογικά παμπάλαιο, όπως και οι ρωσικές διαστημικές στολές Σοκόλ, αναγόμενα αμφότερα στη δεκαετία του ’70. Όμως η «Roscosmos» (το αντίστοιχο της NASA) ήταν πάντα της άποψης ότι εάν κάτι λειτουργεί και είναι αποτελεσματικό, το κρατάμε και το χρησιμοποιούμε ακόμη και αν είναι φτηνιάρικο ή ξεπερασμένο. Με έκπληξη οι αστροναύτες από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη διαπιστώνουν ότι ο στολές Σοκόλ σε μερικά σημεία κλείνουν με … λαστιχάκια, όπως αυτά, που τυλίγουν τα τυριά στο σουπερμάρκετ. Αλλά δουλίτσα γίνεται σε κάθε περίπτωση. Η εξυπηρέτηση της NASA από τις εγκαταστάσεις του Μπαϊκονούρ είναι εξαιρετικά «αλμυρή». Η NASA καταβάλει στη Roscosmos (κρατηθείτε) 18 εκ. δολλάρια ημερησίως – ανά αστροναύτη !!! Αυτός είναι ο λόγος που πρόσφατα έπειτα από πολλά χρόνια έγινε εκτόξευση επανδρωμένου πυραύλου Dragon-X από τη Φλόριντα προς το Διαστημικό Σταθμό. Ο Ίλον Μασκ πρέπει να είναι πιο …οικονομικός από τους Ρώσους.

Πολυάριθμα επιστημονικά πειράματα εκτελούνται συνεχώς εκεί πάνω σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας, τόσο σε εργαστήρια αλλά και πάνω στους ίδιους τους διαστημικούς επιβάτες. Ο Σκοτ Κέλι περιγράφει γλαφυρά το πως βίωσε ένα ολόκληρο χρόνο στο διάστημα, τις ψυχολογικές και σωματικές του μεταπτώσεις, τον περιορισμό για τόσο μεγάλο διάστημα σε τόσο μικρό χώρο. Επί ένα χρόνο κάθε ημέρα συντηρούσε το κλιματιστικό σύστημα με θρησκευτική ευλάβεια, μια διαδικασία πολύωρη και για γερά νεύρα. Ο Κρις Χάντφιλντ ακόμη αναφέρει εκείνες τις δύο περίφημες  ιστορίες του, όταν ευρισκόμενος σε διαστημικό περίπατο έξω από το Σταθμό το τζάμι του κράνους του γέμισε υδρατμούς και δεν έβλεπε και ακόμη όταν η είσοδος του Σταθμού είχε φρακάρει και δε μπορούσε να επιστρέψει μέσα. Στην πρώτη περίπτωση έλυσε το πρόβλημα με μια βαλβίδα εξαέρωσης που είχε στο κράνος ενώ στη δεύτερη με έναν… ελβετικό σουγιά.

Οι Ρώσοι κοσμοναύτες διαμένουν σε ξεχωριστό τμήμα του Σταθμού. Συχνά ανταλλάσσουν επισκέψεις με τους αστροναύτες και βεβαίως υπάρχει συνεργασία όποτε υπάρχουν προβλήματα, γενικά όμως ο καθένας κάνει τα δικά του πράγματα. Ο Σκοτ Κέλι λέει πως σε αντίθεση με τους Αμερικανούς αστροναύτες, που έχουν συνέχεια επικοινωνία με τo Κέντρο της  NASA στο Χιούστον και ζητούν βοήθεια και συμβουλές από τη Γη, οι Ρώσοι κοσμοναύτες αποφεύγουν τη συχνή επικοινωνία με τη Μόσχα για βοήθεια και συμβουλές. Ο λόγος είναι ότι έχουν γραμμή να λύνουν τα προβλήματα μόνοι τους, διαφορετικά μπορεί να έχουν διάφορες συνέπειες, κυρίως οικονομικές (πρόστιμα, μείωση αποδοχών κ.λ.π.).

Η ζωή στο Διεθνή Διαστημικό Σταθμό είναι μια πρόβα τζενεράλε για το μέλλον της ανθρωπότητας. Τα επόμενα χρόνια η NASA θα επανέλθει στη Σελήνη με αστροναύτες (πρόγραμμα Artemis) και κάποια στιγμή τα επόμενα 30 χρόνια άνθρωποι θα ταξιδέψουν στον Άρη. Οι αστροναύτες είναι πεπεισμένοι ότι η ανθρωπότητα στο μέλλον πρέπει να αρχίσει να ζει και σε άλλους πλανήτες, καθώς η Γη δε θα μας αντέξει όλους. Λένε ακόμη αυτοί οι λίγοι τυχεροί που είχαν το προνόμιο να δουν αυτό το θέαμα πως η Γη από το διάστημα μοιάζει και είναι ένας οργανισμός, που πάλλεται από ζωή, που αγωνίζεται και αυτός να επιβιώσει μέσα στην μαύρη απεραντοσύνη του Σύμπαντος και που βρίσκει τους τρόπους να αυτο-γιατρεύεται. Τέλος, πως είμαστε απίστευτα τυχεροί που ζούμε πάνω σε αυτό το μοναδικό παράξενο βράχο. Συστήνω ένθερμα προς παρακολούθηση την ομώνυμη σειρά ντοκιμαντέρ «One Strange Rock», στην οποία εμφανίζεται μαζί με άλλους αστροναύτες και ο Κρις Χάντφιλντ, όπως επίσης και τα δύο βιβλία των αστροναυτών, για τα οποία σας μίλησα. 

Οι δικηγόροι στον κινηματογράφο και την τηλεόραση έχουν διαχρονικά το δικό τους μερτικό στη μυθοπλασία. Στην ελληνική φιλμογραφία το θέμα δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλές, περιοριζόμενο σε καρικατούρες χαρακτήρων στις κωμωδίες τύπου Νίκου Σταυρίδη («Είμαστε μάνες κύριε Πρόεδρε»-για όσους θυμούνται τη θρυλική ατάκα) και σε πολύ βαρύ δράμα σε άλλες περιπτώσεις (Νίκος Κούρκουλος, Βύρων Πάλλης αλλά και Θάνος Λειβαδίτης στην τηλεόραση). Δε θα έλεγα ότι έχουμε κάποιο αξιομνημόνευτο εγχώριο χαρακτήρα δικηγόρου να κρατήσουμε. Στο παγκόσμιο σινεμά είναι αμέτρητοι οι ρόλοι δικηγόρων, που ερμήνευσαν μεγάλοι ηθοποιοί, όπως ενδεικτικά ο Πωλ Νιούμαν («Ετυμηγορία»), ο Αλ Πατσίνο («Δικαιοσύνη για όλους», «Ο Δικηγόρος του Διαβόλου») και βεβαίως σειρές όπως οι «Δικηγόροι του Λος Άντζελες» και ο «Mάτλοκ» . Το πλαίσιο της μυθοπλασίας γύρω από τα δικαστήρια και τους δικηγόρους έχει να κάνει κυρίως με το αγγλοσαξωνικό σύστημα των ενόρκων, που όπως και να το κάνουμε είναι πιο «αβανταδόρικο» σε σχέση με το δικό μας της ηπειρωτικής Ευρώπης. Αρκετές φορές οι κεντρικοί ρόλοι παρουσιάζουν δικηγόρους-αντιήρωες, όχι αστραφτερούς και εντυπωσιακούς αλλά ξεπεσμένους, αλκοολικούς, φτωχοδιαβόλους, που προσπαθούν να επιβιώσουν με κομπίνες. Λες και κάποιος το είχε στο νου του και περίμενε το πλήρωμα του χρόνου προκειμένου να γίνει μια γερή σύνοψη όλων των δικηγόρων-αντιηρώων και έτσι εμφανίστηκε στο προσκήνιο το 2015, ο χαρακτήρας, που αποτυπώνει το αρχέτυπο του παρακμιακού δικηγόρου, ο «εντιμότατος» Τζίμι Μαγκίλ.

Η σειρά είναι βεβαίως το «Better Call Saul», παραγωγή του Netflix και δημιουργία των δαιμόνιων Βινς Γκίλιγκαν και Πήτερ Γκουλντ, υπεύθυνων για τη μνημειώδη επιτυχία του «Breaking Bad», που δε χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Οι τύποι αυτοί είχαν μάλιστα τη φοβερή ιδέα αυτές οι δύο σειρές να είναι «συγκοινωνούντα δοχεία», τόσο στην υπόθεση όσο και στους ηθοποιούς και τους ρόλους τους. Από τους τίτλους έναρξης της σειράς καταλαβαίνεις, ότι εδώ κάτι δεν πάει καλά ή στην καλύτερη περίπτωση ότι έχουμε να κάνουμε με κάτι «ιδιαίτερο»: εικόνα κουνημένη με σκόρπια χρώματα, μια μουσική από ξεκούρδιστες κιθάρες και στο πλάνο διάφορα πλαστικά φτηνοπράγματα, αποτσίγαρα, τασάκια, σκουπίδια και άλλα τέτοια πολλά υποσχόμενα…

 

Η σειρά εξελίσσεται στο Νέο Μεξικό, μια πολιτεία των ΗΠΑ, με έντονο το στοιχείο των Μεξικανών και με πολύ σουρτα-φέρτα ναρκωτικών στα σύνορα, για να ικανοποιηθεί η τεράστια ζήτηση για «άσπρες σκόνες» κάθε είδους στην αμερικανική αγορά. Στην πραγματικότητα η ιστορία δεν είναι μια αλλά τρεις ξεχωριστές, που εξελίσσονται παράλληλα στην ίδια πόλη, το Αλμπουκέρκι. Οι ιστορίες αυτές κάποιες φορές αγγίζουν η μια την άλλη και αμέσως πάλι απομακρύνονται, εύρημα ιδιαίτερα έξυπνο και αποδοτικό για την ένταση, που προκύπτει από αυτό.

Η πρώτη ιστορία είναι εκείνη του Μάικλ Έρμαντραουτ. Πρώην αστυνομικός, σε μεγάλη ηλικία πλέον έχει βάλει μοναδικό σκοπό της ζωής του να βοηθά και να προστατεύει την ορφανή εγγονή του και τη χήρα του γιου του, επίσης αστυνομικού, που δολοφονήθηκε από διεφθαρμένους συναδέλφους του. Έτσι εργάζεται στο ταμείο ενός γκαράζ για τα προς το ζην. Τρομερή φιγούρα, φαλακρός, με βαριά φωνή, είναι ο τύπος, που τα έχει δει όλα στη ζωή του και κουβαλάει εμφανώς ένα αβάσταχτο φορτίο πόνου αλλά επίσης γνώσης και σοφίας. Η ερμηνεία του βετεράνου ηθοποιού Τζόναθαν Μπανκς νομίζω ότι θα μείνει στην ιστορία και θα διδάσκεται στις δραματικές σχολές ως παράδειγμα βαρύτητας και λιτότητας.

Στην ίδια πόλη εκτυλίσσεται η ιστορία του Νάτσο Βάργκα. Γιος ενός φιλήσυχου βιοτέχνη, που φτιάχνει ταπετσαρίες, δεν αργεί να παρατήσει την πατρική επιχείρηση και να μπλέξει με τις συμμορίες διακίνησης ναρκωτικών. Γίνεται το πρωτοπαλλίκαρο του γέρο Έκτορ Σαλαμάνκα, που ελέγχει το εμπόριο ναρκωτικών της περιοχής, ενώ ταυτόχρονα στο χώρο έχει ήδη εμφανιστεί και ένα ακόμη αντίπαλο, αδίστακτο και ευρηματικό στις μεθόδους του καρτέλ. Αυτό διευθύνεται από το Γκουστάβο Φρινγκ, που έχει χρησιμοποιεί για βιτρίνα της παράνομης δραστηριότητάς του ένα φαστ φουντ. Οι ηθοποιοί αυτής της ενότητας είναι επίσης εξαιρετικοί. Στο ρόλο του νεαρού Νάτσο, ο καναδός ηθοποιός Μάικλ Μάντο, που καταφέρνει μαεστρικά να αποδώσει την ένταση, τα διλήμματα και τις αμφισημίες του ρόλου του. Ρέστα δίνει ακόμη με την αρχοντική και υποβλητική του ερμηνεία ο θαυμάσιος Τζιανκάρλο Εσπόζιτο, στο ρόλο του ευγενέστατου αλλά σατανικού Φρινγκ.

Η κύρια υπόθεση όμως είναι εκείνη του δικηγόρου Τζίμι Μαγκίλ. Τον κύριο ρόλο της σειράς υποδύεται ο απίστευτος Μπομπ Όντενκερκ, ένας ηθοποιός, που είχε μέχρι τώρα περιοριστεί σε δεύτερους ρόλους, αλλά εδώ έχει βρει το ρόλο της καριέρας του. Δεν υπάρχουν λόγια για την ερμηνεία του. Ο Τζίμι Μαγκίλ πήρε το πτυχίο της Νομικής … δι’ αλληλογραφίας από το Πανεπιστήμιο της … Αμερικανικής Σαμόα. Το γραφείο του στεγάζεται στην αποθήκη ενός βιετναμέζικου ινστιτούτου μασάζ, όπου μετά βίας χωράει ένας επισκέπτης. Συχνά κοιμάται εκεί. Οδηγεί ένα σαράβαλο αυτοκίνητο. Ψαρεύει άπορους πελάτες στους διαδρόμους του Δικαστηρίου και αμείβεται από τη Νομική Βοήθεια. Σκηνοθετεί περιστατικά τραυματισμών, για να βγάλει αποζημιώσεις. Χώνεται παντού χωρίς να διστάζει, όπου μυρίζεται υπόθεση για δικαστήριο. Χρωστάει στους πάντες και οι δανειστές του τον έχουν στο κατόπι. Σκαρφίζεται για άγρα πελατείας διαφημιστικά τεχνάσματα του τύπου «στα 3 κακουργήματα το 1 έκπτωση 50% στην αμοιβή» και πολλά άλλα απολαυστικά παρόμοια.

Μα, θα αναρωτηθεί κανείς, τελικά αυτός ο τύπος έχει κάτι καλό; Αυτό που διαθέτει είναι φυσικό ταλέντο δικηγόρου. Λίγη γνώση, λίγος τσαρλατανισμός, πολύ θράσος, πολύ χιούμορ, συμπληρώνουν το μείγμα. Ακόμη δεν αντέχει με τίποτε την οργανωμένη δουλειά, το ωράριο, τις φόρμες, τη γραφειοκρατία και όποτε μπορεί τα παρακάμπτει. Στο πλευρό του όλως περιέργως βρίσκεται σταθερά και μόνιμα ως σύντροφος της ζωής του μια γυναίκα ακριβώς αντίθετη από αυτόν.

Η Κιμ Γουέξλερ (την ερμηνεύει υπέροχα η εκπληκτική Ρία Ζέεχορν) είναι όμορφη, έξυπνη, εξαιρετική δικηγόρος με σπουδαία φήμη, σοβαρή, οργανωμένη και συνεπής. Όμως βλέπουμε συχνά ότι η παρέα με το Τζίμι την εξιτάρει να κάνει πότε πότε καμιά μικροαπάτη, κανένα ψέμα και άλλα τέτοια. Σχόλιο πάνω στη σκοτεινή πλευρά, που έχουμε όλοι μας κρυμμένη. Η Κιμ εργάζεται ως δικηγόρος στη φημισμένη εταιρεία «Χάμλιν,Χάμλιν, Μαγκίλ», που ίδρυσε ο αδελφός του Τζίμι , ο Τσάκ Μαγκίλ, ένας πραγματικός θρύλος της δικηγορίας, που όμως τώρα αντιμετωπίζει ένα σημαντικό ψυχολογικό πρόβλημα και έχει αποσυρθεί. Η σχέση των δύο αδελφών είναι ταραγμένη και πολυκύμαντη. Αυτά με την ιστορία, για να μη μπούμε στα χωράφια του «spoiler alert», για όσους προτίθενται να δουν τη σειρά, πράγμα που συνιστώ ένθερμα, ιδιαίτερα για τους συναδέλφους μου δικηγόρους.

Εάν είσαι δικηγόρος, που εργάζεσαι έχοντας δικό σου γραφείο (solo practitioner ο όρος στα αγγλικά), δε μπορεί παρά να αναγνωρίσεις στην καθημερινότητα του Τζίμι Μαγκίλ αρκετές φορές τον εαυτό σου: ανελέητο τρέξιμο και άγχος και, ειδικά όταν είσαι στην αρχή, ανοχή απέναντι στην παλαβομάρα και την ιδιοτροπία κάθε πελάτη, μέχρι να βρεις την πορεία σου και να μπορείς εσύ να κρίνεις εάν θέλεις κάποιον ή όχι για εντολέα. Ακόμη, «στραβές αποφάσεις» των δικαστών, γκρίνια, νεύρα και όλα αυτά τα ωραία, απεικονίζονται ρεαλιστικά στη ζωή του πρωταγωνιστή. Από την άλλη μεριά η αίσθηση ελευθερίας, που έχεις -και σου την παρέχει η ίδια η δικηγορία ως ελεύθερο επάγγελμα- ότι κάτι θα το κάνω με τον τρόπο που νομίζω εγώ. Θα δοκιμάσω τις δικές μου ιδέες, χωρίς να έχω προϊστάμενο πάνω από το κεφάλι μου. Αρκεί βέβαια να τηρείς τη δεοντολογία, πράγμα για το οποίο ο Τζίμι δεν καίγεται κιόλας…

Ο Τζίμι Μαγκίλ είναι ένας τύπος δικηγόρου, που δεν έχουμε ξαναδεί στην οθόνη. Τον έχουμε ξαναδεί όμως στην πραγματικότητα, καθώς αναγνωρίζουμε πολλές φορές σε αυτόν σκηνές από τη δική μας επαγγελματική καθημερινότητα ως μεμονωμένοι δικηγόροι. Μακριά από το λούστρο και τη λάμψη των μεγάλων δικηγορικών εταιρειών, υπάρχει ο κόσμος του Τζίμι Μαγκίλ και όλων εμάς, που κινούμαστε στο φάσμα του αγωνιστικού βιοπορισμού από τη δικηγορία. Η ιστορία βρίσκεται αισίως στην πέμπτη σεζόν της και εδώ είμαστε μάρτυρες μιας μεταμόρφωσης του ήρωα, που αλλάζει το όνομά του σε Σολ Γκούντμαν και βάζει πλώρη για νέες πιο σκοτεινές περιπέτειες. Μαζί του κινούνται σε καινούργια αριστοτεχνικά μονοπάτια και οι άλλες δύο ιστορίες της σειράς. Ένα όμως είναι βέβαιο και το ξέρουμε ήδη από το πρώτο επεισόδιο της πρώτης σεζόν: το «Better Call Saul» είναι μια ιστορία πτώσης, αυτοκαταστροφής και κατάβασης σε βαθιά και αχαρτογράφητα ύδατα της ανθρώπινης κατάστασης.

 

Η Ελλάδα ήταν η μοναδική κατεχόμενη χώρα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που αντιμετώπισε επισιτιστική κρίση και χιλιάδες πολίτες της έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια της Κατοχής από την πείνα. Οι λόγοι ήταν πολλοί. Ο πόλεμος με την Ιταλία και τη Γερμανία αποστέρησαν από τη χώρα πολύτιμο εργατικό και αγροτικό δυναμικό και βεβαίως τεράστια χρηματικά ποσά για την προπαρασκευή και τη διεξαγωγή του πολέμου. Μεγάλο μέρος των πλοίων της ναυτιλίας και της αλιείας καταστράφηκαν. Τα τρόφιμα σε μεγάλο ποσοστό τους διοχετεύονταν στις ένοπλες δυνάμεις αφήνοντας με σοβαρές ελλείψεις τον άμαχο πληθυσμό. Έτσι όταν το Μάιο του 1941 οι Ναζί ολοκλήρωσαν την κατάληψη της Ελλάδας η χώρα ήταν εντελώς εξαντλημένη από εφόδια, τρόφιμα και ανθρώπινο δυναμικό. Η παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, από τις οποίες προερχόταν το 25% των τροφίμων στους Βουλγάρους χειροτέρεψε την ήδη δεινή κατάσταση.

Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου ελάχιστες πραγματικές αρμοδιότητες άσκησης οικονομικής πολιτικής διέθετε, καθώς τον πρώτο λόγο είχαν οι δυνάμεις των κατακτητών. Αυτοί με τη σειρά τους αδιαφόρησαν πλήρως για την τύχη του πληθυσμού της χώρας, αδειάζοντας ό,τι υπήρχε στις αποθήκες τροφίμων, τα χωράφια και τα καταστήματα, διοχετεύοντας όλες αυτές τις προμήθειες στις δυνάμεις του Άξονα, που μάχονταν στη Βόρεια Αφρική και φυσικά σε αυτές που κατείχαν την Ελλάδα.

Στην επιδείνωση της κατάστασης συνέβαλε και ο ναυτικός αποκλεισμός της χώρας από το Βρετανικό Ναυτικό, μια τακτική που πάγια εφαρμοζόταν από τους Άγγλους στις κατακτημένες χώρες. Πολύ σύντομα τα τρόφιμα εξαφανίστηκαν, η μαύρη αγορά έγινε καθεστώς και ο πληθωρισμός έτρεχε με τετραψήφια ποσοστά απαξιώνοντας το νόμισμα της δραχμής. Οι μαζικοί θάνατοι από πείνα τον φοβερό χειμώνα του 1941-42 έφθασαν σε χιλιάδες, ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα.

Όλα αυτά τα γνωρίζουμε λίγο πολύ. Εκείνο όμως που είναι άγνωστο είναι το πως και από ποιους αντιμετωπίστηκε η τρομερή αυτή ανθρωπιστική κρίση. Τα βιβλία, που φωτίζουν αυτή την άγνωστη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πτυχή της ιστορίας της Κατοχής, είναι τρία. Το παλαιότερο και πιο δυσεύρετο είναι εκείνο του Πωλ Μον «Η αποστολή μου στην Κατεχόμενη Ελλάδα» (εκδόσεις Μέτρον-2000). Στη συνέχεια κυκλοφόρησε το βιβλίο με τίτλο «Επιβίωση στην Κατεχόμενη Ελλάδα-Οι αποστολές του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Historia-2016) της Αναστασίας Κούκουνα, στο οποίο υπάρχει και πλούσιο φωτογραφικό υλικό, που καταλαμβάνει σχεδόν το ήμισυ της εκδόσεως. Τέλος, το 2017 ακολούθησε το βιβλίο του Άξελ Σωτήρη Βαλντέν «Η Ανθρωπιστική Κρίση στην Κατοχική Ελλάδα-Η Σουηδική Αποστολή του Ερυθρού Σταυρού 1942-1945» (Εκδόσεις Θεμέλιο).

Οι συνέπειες της κατοχής έγιναν αμέσως αισθητές στον ελληνικό λαό. Το σοκ από την πείνα του χειμώνα 1941-42 έγινε γνωστό σε όλο τον κόσμο. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα, έσπευσαν να κινητοποιήσουν το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη. Σε μια αρχική φάση ο ΔΕΕ έφερνε τρόφιμα με ναυλωμένα πλοία (κυρίως σουηδικά), τα οποία μετέφεραν δημητριακά από την Αμερική, που είχαν αγοραστεί με έξοδα ελληνοαμερικανικών οργανώσεων. Τα πλοία αυτά παρέκαμπταν κατόπιν συνεννοήσεως με τους Άγγλους το ναυτικό αποκλεισμό και έτσι μέχρι τον Αύγουστο του 1942 έγινε δυνατή η εισαγωγή 50.000 τόνων τροφίμων. Όμως αυτό ήταν σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος, που έπρεπε να αντιμετωπιστεί.

Η τραγική κατάσταση του επισιτισμού στην Ελλάδα κίνησε το ενδιαφέρον του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη και οδήγησε στη δημιουργία δύο ανθρωπιστικών αποστολών στην κατεχόμενη Ελλάδα. Καθώς οι μόνες δύο χώρες, που δεν είχαν εμπλακεί στον πόλεμο και δεν είχαν εμφανώς ταχθεί στο πλευρό κάποιου από τα δύο στρατόπεδα ήταν η Ελβετία και η Σουηδία, ανατέθηκε σε αυτές η εκπροσώπηση του Ερυθρού Σταυρού. Σε πολύ γενικές γραμμές η ελβετική αποστολή ανέλαβε την προμήθεια του γάλακτος και των προϊόντων του καθώς και των φαρμάκων και η σουηδική την προμήθεια των σιτηρών και των λοιπών τροφίμων.  Οι δύο αποστολές εργάστηκαν ταυτόχρονα στην Ελλάδα, κατανέμοντας τις περιοχές της χώρας γεωγραφικά με την ελβετική αποστολή να δραστηριοποιείται κυρίως στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία και τη σουηδική στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά. Η Αθήνα είχε παρουσία και των δύο αποστολών και βεβαίως στέγαζε την κοινή τους διοίκηση. Έξω από αυτή τη δραστηριότητα έμεινε σχεδόν εντελώς η Ήπειρος λόγω της δύσκολης πρόσβασης σε αυτή, όπως επίσης και αρκετά νησιά λόγω της επίταξης των καϊκιών από τους Γερμανούς.

Τα προϊόντα που διανέμονταν αγοράζονταν κατά κύριο λόγο από τις ΗΠΑ και τον Καναδά αλλά και από ορισμένες χώρες της Μέσης Ανατολής (Ιράν, Τουρκία κ.λ.π.). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το εν πολλοίς άγνωστο γεγονός ότι οι δυνάμεις κατοχής  (ιδίως οι Γερμανοί και λιγότερο οι Ιταλοί) συμφώνησαν με τον Ερυθρό Σταυρό να συμμετέχουν στο επισιτιστικό πρόγραμμά του, συνεισφέροντας σε αντισταθμιστική βάση ποσότητες τροφίμων αντίστοιχες με αυτές, που έπαιρναν από τον ελληνικό χώρο για τις δικές τους ανάγκες. Οι σχέσεις ανάμεσα στην ελβετική και τη σουηδική αποστολή υπήρξαν δύσκολες και ακανθώδεις. Όπως αποδείχθηκε, ακόμη και εκεί που το έργο είναι θεάρεστο και ο σκοπός ευγενής, πάντα θα αναφύονται ζητήματα, τα οποία αμαυρώνουν την εικόνα. Ιδιαίτερα σοβαρό θέμα δημιουργήθηκε με τη διαχείριση των Μύλων Αγίου Γεωργίου στον Πειραιά, όπου ο Ελβετός διευθυντής τους κατηγορήθηκε από τους Σουηδούς του Ερυθρού Σταυρού για κακοδιαχείριση και κατάχρηση κονδυλίων.

Οι δύο αποστολές εκ των πραγμάτων βρίσκονταν σε ανοιχτή γραμμή τόσο με τις κατοχικές δυνάμεις (δωσιλογικές κυβερνήσεις, Τάγματα Ασφαλείας  και Γερμανοί/Ιταλοί) όσο και με τις αντιστασιακές οργανώσεις προκειμένου να επιτυγχάνονται οι απαραίτητες ανακωχές για να μπορούν να διανέμονται στον πληθυσμό τα τρόφιμα. Οι δύο αποστολές είχαν στη διάθεσή τους ένα σημαντικό στόλο φορτηγών για τις μεταφορές καθώς και μερικές εκατοντάδες προσωπικό από διοικητικούς μέχρι φορτοεκφορτωτές, αποτελούμενο από Έλληνες. Ένα από τα πιο καταπληκτικά πράγματα, που μαθαίνει κανείς από τα βιβλία αυτά (κυρίως του Πωλ Μον), είναι ότι μεσούσης της Κατοχής διοργανώθηκε στην Αθήνα ένα κανονικό … δημοψήφισμα από τη σουηδική αποστολή. Το ερώτημα ήταν εάν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας επιθυμούσαν να προσφέρεται φαγητό για τα παιδιά σε συσσίτια ή εάν ήθελαν να μαγειρεύουν στο σπίτι με υλικά που θα προμηθεύονταν από τον Ερυθρό Σταυρό μέσω των παντοπωλείων και αρτοποιείων. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ του μαγειρέματος στο σπίτι, με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των λειτουργούντων συσσιτίων. Το δημοψήφισμα αυτό έγινε στις γειτονιές και τις ενορίες της Αθήνας και είναι πραγματικά μοναδικό ως γεγονός. Ο Πωλ Μον επίσης στο βιβλίο του, (στην πραγματικότητα το απόσπασμα σχετικά με την Ελλάδα των απομνημονευμάτων του, που εκδόθηκαν μεταπολεμικά από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα) αναφέρεται με κολακευτικά λόγια στην υπεύθυνη και ανθρώπινη στάση που επέδειξαν τα μέλη του Σωματείου Παντοπωλών της Αθήνας, τα οποία απείχαν από την κερδοσκοπία και την εκμετάλλευση των πεινασμένων συμπολιτών τους. Οι παντοπώλες στη μεγάλη τους πλειοψηφία είχαν καταγωγή από τις Κυκλάδες. Επιφυλάσσει αντίθετα κακή εκτίμηση για την κερδοσκοπική συμπεριφορά των αρτοποιών της Αθήνας, οι περισσότεροι από τους οποίους κατάγονταν από την Ήπειρο.

Το βιβλίο του Σωτήρη Βαλντέν είναι το πιο διαφωτιστικό για τα γεγονότα και το μηχανισμό της βοήθειας, με έμφαση στη σουηδική αποστολή. Περιλαμβάνει σχεδόν πλήρη σειρά της εμπιστευτικής αλληλογραφίας της σουηδικής αποστολής με το υπουργείο εξωτερικών στη Στοκχόλμη καθώς και άλλα εξαιρετικά ενδιαφέροντα έγγραφα, όπως η πολυσέλιδη τελική αναφορά της αποστολής προς το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, που επιμελήθηκε ο διπλωμάτης Μπενγκτ Χέλγκερ, ο οποίος έμεινε στην κατεχόμενη Ελλάδα περισσότερο από κάθε άλλο μέλος της αποστολής. Μέσα από τα έγγραφα αυτά με αντικειμενικό και τεχνοκρατικό τρόπο προκύπτει όλο το μέγεθος του προβλήματος της πείνας στην Ελλάδα και του τρόπου με τον οποίο οργανώθηκε η αντιμετώπισή της. Η σουηδική αποστολή είχε και αυτή τα εσωτερικά της προβλήματα. Αρχικά τριβές προκάλεσε το ζήτημα της συμμετοχής ή μη Ελλήνων στην επιτροπή διαχείρισης και αποφασίστηκε τελικά να μη συμμετέχουν Έλληνες. Ακόμη το Σεπτέμβριο του 1943 μια «ανταρσία» των Σουηδών αντιπροσώπων κατά των προϊσταμένων τους με αφορμή την απομάκρυνση του διπλωμάτη Πωλ Μον από τη θέση του επικεφαλής της αποστολής και την αντικατάστασή του από τον ανώτατο δικαστικό Έμιλ Σάντστρεμ.

Ζήτημα επίσης προέκυπτε από τις σχέσεις των εκπροσώπων της σουηδικής αποστολής με τις δυνάμεις κατοχής αλλά και με τις αλληλοσυγκρουόμενες ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις. Οι ίσες αποστάσεις δεν ήταν τόσο εύκολο να τηρηθούν, όπως φαίνεται. Ο Πωλ Μον πιθανότατα αντικαταστάθηκε επειδή είχε πιο στενή σχέση από όσο έπρεπε με την κατοχική κυβέρνηση. Στο βιβλίο του μάλιστα ξεκάθαρα τονίζει ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχουν «Κουϊσλινγκς». Αντίθετα ο διάδοχός του Έμιλ Σάντστρεμ είναι απόλυτα αρνητικός στη γνώμη του για τις δωσιλογικές κυβερνήσεις και τα Τάγματα Ασφαλείας. Κάποιοι Σουηδοί αντιπρόσωποι,  όπως ο διάσημος αρχαιολόγος Άξελ Πέρσον και η σύζυγός του Έλσα Σέγκερνταλ, που εργάστηκαν στην Τρίπολη, ήταν ανοικτά φιλο-ΕΑΜικοί. Άλλοι, όπως ο Έϊναρ Γκγιέρσταντ και ο Στιγκ Βικάντερ (τοποθετημένοι στη Χίο και Λέσβο) ήταν ακριβώς το αντίθετο. Πιο ισορροπημένος στις απόψεις του ο Χανς Ερενστρόλε, που εργάστηκε για σχεδόν όλο το διάστημα της Κατοχής στην Πάτρα (όπου σήμερα υπάρχει οδός με το όνομά του). Σημαντική ήταν η παρουσία του διάσημου ιστορικού καθηγητή Στούρε Λινέρ, ο οποίος ως μέλος του Ερυθρού Σταυρού είχε αναπτύξει μέσα στη Γερμανία αντιναζιστική δράση και είχε βοηθήσει εκατοντάδες Εβραίων να διαφύγουν. Mετά τον πόλεμο εργάστηκε ως βοηθός του Γ.Γ. του ΟΗΕ Νταγκ Χάμερσκιελντ.

Στην Ελλάδα εργάστηκε στο Βόλο και τη Λαμία. Ο Λινέρ είχε συναντήσει αρκετές φορές από κοντά τον Άρη Βελουχιώτη. Περιγράφει μάλιστα ένα περιστατικό, κατά το οποίο σε συνάντηση με τον Άρη Βελουχιώτη οι μεταξύ τους συζητήσεις είχαν φτάσει σε αδιέξοδο. Τη λύση έδωσε ο «πλακατζής» βοηθός του Νταγκ Μπέργκμαν, που για να ελαφρύνει το κλίμα τόλμησε να πάει και να τραβήξει τη γενειάδα του τρομερού πολέμαρχου της Αντίστασης. Για λίγα δευτερόλεπτα όλοι πάγωσαν, όμως ο Βελουχιώτης έσκασε στα γέλια, οπότε το θέμα λύθηκε λίγο αργότερα. Για την ιστορία, ο Νταγκ Μπέργκμαν ήταν αρκούντως φιλοναζιστής. Ο ίδιος δεν το έκρυβε ιδιαίτερα, επιβεβαιώνεται δε το γεγονός και στα απομνημονεύματα του αδελφού του, διάσημου σκηνοθέτη Ίνγκμαρ Μπέργκμαν. Τέλος, ο πατέρας του συγγραφέα Γκότφριντ Βαλντέν υπήρξε ως λογιστής μέλος της αποστολής  και μετά το τέλος του πολέμου παρέμεινε και έζησε στην Ελλάδα.

Οι Ελβετοί αντιπρόσωποι ήταν πιο υπηρεσιακοί και ως γνήσιοι θεματοφύλακες του πνεύματος του Ερυθρού Σταυρού κινήθηκαν αρκετά πιο αθόρυβα. Βεβαίως, όπως προαναφέρθηκε υπήρξε σοβαρό θέμα με τη διαχείριση των Μύλων του Πειραιά, που βρισκόταν υπό ελβετικό έλεγχο. Γενικότερα η λειτουργία μύλων ήταν ζωτικής σημασίας για τη μετατροπή των εισαγόμενων σιτηρών σε άλευρα και ψωμί. Αρκετοί Ελβετοί ήταν στρατιωτικοί και βεβαίως διπλωμάτες. Όπως και οι Σουηδοί αντίστοιχοι αντιμετώπισαν προβλήματα στις σχέσεις τους με τις εμπλεκόμενες πλευρές της Κατοχής στην Ελλάδα. Αρκετοί από αυτούς ήταν ιδιαίτερα ανήσυχοι για το ενδεχόμενο της μετατροπής της Ελλάδας σε κομμουνιστική χώρα μετά τον πόλεμο.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η παρουσίαση της ιστορίας των πλοίων με τα οποία γινόταν η εισαγωγή σιτηρών, τα περισσότερα από τα οποία ήταν σουηδικά και ιδιαίτερα η τραγική μοίρα δύο εξ αυτών. Το ατμόπλοιο «Στούρεμποργκ» βυθίστηκε τον Ιούνιο του 1942 στα ανοικτά της Κύπρου από ιταλικό αεροπλάνο, παρόλο που έφερε τα διακριτικά του Σουηδικού Ερυθρού Σταυρού ενώ έπλεε προς τη Χάιφα για τη φόρτωση σιτηρών. Από το πλήρωμα του δε γλύτωσε κανείς εκτός από ένα Πορτογάλο θερμαστή, που μισοπεθαμένος έφτασε στις ακτές της Παλαιστίνης. Ακόμη ο τορπιλισμός στο λιμάνι της Χίου του φορτηγού «Βίριλ» το Φεβρουάριο του 1944 από αγγλικά αεροπλάνα, που κόστισε τη ζωή σε 16 ναυτικούς και στο Σουηδό αντιπρόσωπο Νιλς Έρικ Νίλσον, που την επόμενη ημέρα θα παντρευόταν την Ελληνίδα σύζυγό του.

Μετά τον πόλεμο αρκετοί Ελβετοί και Σουηδοί αντιπρόσωποι παρέμειναν στην Ελλάδα και παντρεύτηκαν Ελληνίδες συζύγους. Οι περισσότεροι γύρισαν στις χώρες τους για να συνεχίσουν την προπολεμική τους ζωή, έχοντας τη συγκλονιστική εμπειρία των παθών ενός λαού που υπέφερε όσο λίγοι την κατεχόμενη Ευρώπη. Τέλος, άσχετο/σχετικό με τα προηγηθέντα: από δική μου έρευνα διαπίστωσα ότι ο Πωλ Μον μεταπολεμικά έπαιξε σημαντικό ρόλο και σε ένα άλλο ιστορικό γεγονός, τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Πράγματι, υπήρξε επικεφαλής της Επιτροπής του ΟΗΕ που χάραξε τα σύνορα του νεοσύστατου κράτους και πρέσβης της Σουηδίας στην Ιερουσαλήμ. Όπως είδα σε ιστορικά αφιερώματα ισραηλινών πηγών τιμάται ιδιαίτερα για το ρόλο του αυτό.

Δεν ξέρω αν προσέξατε αλλά σε λίγες ημέρες δεν αλλάζουμε μόνο έτος αλλά και δεκαετία. Καθώς περνούν τα χρόνια όλοι μας κάνουμε … συλλογή από δεκαετίες. Δεν ξέρω γενικότερα αλλά προσωπικά η έννοια της δεκαετίας μου είναι ιδιαίτερα έντονη σε επίπεδο αίσθησης, ανάμνησης και εμπειρίας. Ως κυριότερο λόγο γι’αυτό βρίσκω την κατηγοριοποίηση ανά δεκαετία πραγμάτων που αγαπώ όπως η μουσική, ο κινηματογράφος, ο αθλητισμός ου μην αλλά και η πολιτική. Γεννήθηκα στις αρχές της δεκαετίας του ’60, που τόσο πολύ σημάδεψε τη μεταπολεμική ιστορία, δε μπορώ όμως να πω ότι έχω μνήμες πέρα από εκείνες της παιδικής ηλικίας, οι οποίες φυσικά βρίθουν στοιχείων σχετικών με τον τρόπο ζωής, το παιχνίδι, την οικογένεια και το σχολείο. Φυσικά θυμάμαι πως η πρώτη μου εκείνη δεκαετία έκλεισε ιδανικά με την κατάκτηση της Σελήνης το καλοκαίρι του 1969, όλα όμως τα υπόλοιπα κοσμοϊστορικά γεγονότα των 60’ς τα έχασα.

Η πρώτη δεκαετία που συνειδητά θυμάμαι είναι εκείνη του ’70. Συνέπεσε με την εφηβεία και όλες τις ανησυχίες και δυσκολίες, που τη συνοδεύουν. Από την άλλη, η πτώση της δικτατορίας και η έναρξη της μεταπολίτευσης με έβαλαν, όπως και όλους τους νέους τότε, σε ένα τελείως άλλο κόσμο, που χαρακτηριζόταν από μια βιασύνη να προλάβουμε ό,τι χάθηκε την προηγούμενη δεκαετία εξαιτίας της χούντας. Στα 70΄ς άρχισα να ακούω συστηματικά μουσική και να βάζω σε σειρά τις κινηματογραφικές μου αναζητήσεις. Σωροί βιβλία άρχισαν να σχηματίζονται εδώ κι εκεί, σε μια αναζήτηση γνώσης, που ξεκίνησε τότε και δε σταμάτησε ποτέ έκτοτε, ενώ πάντα έτρεχαν φυσικά οι υποχρεώσεις του Γυμνασίου και του Λυκείου. Την αγαπώ πολύ αυτή τη δεκαετία και ιδιαίτερα τη μουσική της, ελληνική και ξένη. Ακόμη και σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό της μουσικής που ακούω προέρχεται από τότε. Τα 70’ς είχαν για μένα «γκραν φινάλε»: δύο μήνες πριν την εκπνοή τους έγινα πρωτοετής της Νομικής Αθηνών.

Η δεκαετία του ’80 είναι εκείνη που κατέκτησα στο σύνολό της, χωρίς περικοπές. Τότε πέρασα τα αξέχαστα φοιτητικά χρόνια, τα επίσης αλησμόνητα (για καλούς και κακούς λόγους) δύο χρόνια της στρατιωτικής θητείας και ξεκίνησα την επαγγελματική μου σταδιοδρομία. Στα ’80’ς βέβαια η Ελλάδα έζησε μια πρωτόγνωρη μετάλλαξη (νομίζω ότι αυτή είναι η σωστή λέξη). Γίναμε μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας και κυβερνηθήκαμε σχεδόν σε όλη τη δεκαετία από το ΠΑΣΟΚ. Όσοι έζησαν την εποχή εκείνη είναι διηρημένοι ως προς τις εκτιμήσεις τους. Άλλοι λένε ότι ήταν η χρυσή εποχή της χώρας και άλλοι ότι εκεί βρίσκονται οι αιτίες της χρεωκοπίας, που ακολούθησε. Όλοι όμως παραδέχονται ότι … «περάσαμε καλά», μερικοί μάλιστα «εξαιρετικά καλά». Παρένθεση για να πω μια κοινοτυπία:  πως περνάει έτσι ο καιρός… Θυμάμαι λες και ήταν χθες το τεύχος του Rolling Stone του Δεκεμβρίου του 1989, όπου στην ανασκόπηση της δεκαετίας του ’80 είχε στην κορυφή των δίσκων δύο πολυαγαπημένα μου μουσικά δημιουργήματα: δεύτερο το «Remain in Light» των Talking Heads και πρώτο φυσικά το «London Calling» των Clash.

Η δεκαετία του ’90 είναι εκείνη, που αν και πρόσφατη, αισθάνομαι ότι μου διέφυγε η ουσία της. Έχω καλές δικαιολογίες να πω στον εαυτό μου. Τέλος πάντων, η δεκαετία του «σημιτικού εκσυγχρονισμού» συνέχισε την αίσθηση ανάπτυξης και ευμάρειας (με δανεικά) και είχε ως κερασάκι στο τέλος τη φρενίτιδα (της φούσκας) του Χρηματιστηρίου. Είχαμε μια ακόμη δεκαετία να το …. γλεντήσουμε και αυτή ξεκίνησε και ως χιλιετία. Καλά περάσαμε και στα 00’ς αναμφισβήτητα. Είναι η περίοδος, στην οποία ο κόσμος άλλαξε με τη γενικευμένη χρήση του διαδικτύου. Στο τέλος της δεκαετίας η έναρξη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης με την κατάρρευση της Lehman Brothers στην Αμερική μας βρήκε σε ένα καθεστώς απόλυτης αμεριμνησίας. Θυμάμαι ακόμη τους ιθύνοντες της τότε κυβέρνησης να δηλώνουν με έμφαση ότι η οικονομία της χώρας είναι απόλυτα θωρακισμένη….Τα υπόλοιπα τα ξέρουμε όλοι πολύ καλά.

Η δεκαετία του ’10 είναι εκείνη που μας «ενηλικίωσε» , μερικοί πιο απαισιόδοξοι θα πουν ότι μας «γέρασε». Η κρίση που πέρασε σαν οδοστρωτήρας από πάνω μας μας έκανε να σκεφθούμε πάνω στο παρελθόν και το μέλλον. Ή τουλάχιστον θα έπρεπε. Γιατί δεν είμαι βέβαιος ότι διδαχθήκαμε. Στο σκοτεινό αυτό διάστημα της δεκαετίας που κλείνει (και εξακολουθούμε να το διανύουμε-κακά τα ψέματα…) ακούσαμε απίθανα πράγματα και είδαμε απερίγραπτες συμπεριφορές. Ας μην επεκταθούμε περισσότερο. Όλα αυτά επιτάθηκαν από τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπου ο καθένας μπορεί να λέει το μακρύ του και το κοντό του, από υπέροχα πράγματα μέχρι αδιανόητες χαζομάρες. Πάντα θυμάμαι την Πάτι Σμιθ, που σε μια ομιλία της στο Πανεπιστήμιο της Λουϊζιάνα είχε πει πως για πρώτη φορά στην ιστορία έχει διαχυθεί τόσο πολύ το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης («democratized» ήταν το ρήμα που χρησιμοποίησε). Αυτό είναι φυσικά πολύ καλό, όμως αυτόματα μου έρχεται στο νου και η φράση του Φρανκ Ζάππα από το  «Trouble Everyday», όπου κάνει λόγο για «mass stupidity» και σκέπτομαι αναπόφευκτα πόσο δίκιο είχε ήδη από το 1969 όταν γράφτηκε αυτό το μνημειώδες τραγούδι. Οι προκλήσεις της νέας δεκαετίας είναι τεράστιες όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για όλο τον κόσμο. Ας ελπίσουμε στο τέλος της να είμαστε εδώ και να τα ξαναλέμε …